NAZMÎ-ZÂDE HÜSEYİN MURTAZÂ EFENDİ VE TEZKİRE-İ EVLİYA-İ BAĞDÂD İSİMLİ ESERİ

Yıl 2017, Sayı: 7, 121 - 139, 30.10.2017

Recep Şükrü Güngör

https://doi.org/10.28981/hikmet.327289

Cited By: 1

Öz

Tezkire, zikir kökünden gelir ve hatırlamayı esas
alır. Tezkireler, edebiyat tarihi ve antolojilerden farklıdır. Yazıldıkları
dönemin yegâne edebiyat kaynağı olan tezkirelerin menşei tabakat kitaplarıdır.
Araplardaki tabakat kitapları Farslara ve oradan da Türklere tezkire olarak
geçmiştir. Türklerde XII. yüzyıldan başlayan tezkirecilik geleneği 20. yüzyıla
kadar sürmüştür. İslâm coğrafyası olarak niteleyebileceğimiz geniş bölgede
yüzlerce emsâline rastlanan tezkire hem İslâm edebiyatının hem de Türk İslâm edebiyatının
vazgeçilmez kaynaklarındandır. Edebiyatımızda daha çok tercümelerden oluşan
evliyâ tezkireleri içinde Nazmî-zâde’nin eseri tercüme değildir. Müellifi belli
ilk telif Türk evliyâ tezkiremiz Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ’nın XVII. yüzyılda
IV. Mehmed zamanında kaleme aldığı Tezkire-i Evliyâ-i Bağdâd isimli eseridir.
Tezkire-i Evliyâ-i Bağdâd evliya tezkireleri arasında önemli bir yere sahiptir.
Bu eserin Türk İslam Edebiyatı ve evliyâ tezkireleri alanında bir boşluğu
doldurduğu ve bu makale ile eserin gün yüzüne çıkarıldığı düşünülmektedir. Bir
şehre ait evliyâ tezkiresi olması da Ali Emîrî Efendi’nin Şuarâ-yı Tezkire-i
Âmid eseri gibi nevi şahsına münhasır bir eserdir. Alanında tek sayılabilecek
bir eser görünümündedir. Çalışmalarımıza göre, müellifi belli ilk Türk evliyâ
tezkiresi makalemize konu olan Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ’nın on yedinci
yüzyılda kaleme aldığı Tezkire-i Evliyâ-i Bağdâd isimli eseridir.
Nazmî-zâde’nin eseri üzerine bir çalışma yapılmamış olması Klasik edebiyatımız
ve Türk tasavvuf tarihi açısından bir eksiklikti. Bu makalede, tezkire, Türk
edebiyatında tezkire ve Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ’nın hayatı ve Tezkire-i
Evliyâ-i Bağdâd isimli eseri hakkında bilgi verilmiştir. Makalede, orijinal
özellikler taşıyan bu eserin ilim âlemine tanıtılması ve kültür hayatımıza yeni
bir ışık ve soluk getirmesi amaçlanmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Tezkire, evliyâ tezkiresi, Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ

Kaynakça

• Aksu, Türkan. (1941), Tercüme-i Tezkiretü’l-Evliyâ Üzerinde Lisânî Bir Çalışma, İstanbul Üniversitesi Türkiyât Esntitüsü Yayınlanmamış Lisans Bitirme Tezi, İstanbul. Alkaç, Nurullah. (e-makale), İslâmî Edebiyat Geleneğinde Tezkire, http://simitcay.com/2014/02/28/islami-edebiyat-geleneginde-tezkire (Erişim Tarihi: 12.06.2017). Avcı, Necati. (1992), Nazmî-zâde Murtezâ Efendi ve Gülşen-i Hulefâ’sı, Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S 9, s.245-250 AYDIN, Harun. (2005), Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi [103b-207a] (Giriş-Metin-Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Ayverdi, İlhan. (2005), Misalli Büyük Sözlük, C 3, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul. Babinger, Franz. (1982), Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. (Çev.) Coşkun Üçok. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. Tâhir, Bursalı Mehmet. (1975), Osmanlı Müellifleri, C 3, Meral Yayınları, İstanbul. Büküm, Mehmet. (2017) Zeyl-i Siyer-i Veysî ve Nâbî (Karşılaştırmalı ve Transkrisiyonlu Metin, İnceleme, İndeks). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktore Tezi, Diyarbakır. Büyük Türk Klâsikleri. (1987), On Yedinci Yüzyılda Türk Dünyası, C5, Ötüken Yayınları, İstanbul. Demirel, Özlem. (2005), Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi [1a-104a] (Giriş-Metin-Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Durmuş, Mustafa. (2012), Tezkireden Biyografiye, Bilig Dergisi, Bahar, S 61, s. 289-294. Eraslan, Kemal. (haz.). (1996), Ali Şir Nevâyî Nesâyimü’l-Mahabbe Min Şemâyimi’l-Fütüvve. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara. Evliyâ Çelebi. (1986). Tam Metin Seyahatnâme. Üçdal Yayınları, İstanbul. Güngör, Recep Şükrü. (2017), Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ’nın Tezkire-i Evliyâ-i Bağdâd İsimli Eseri (İnceleme-Tenkitli Metin- Dizin), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Diyarbakır. Hammer, Joseph Von. (tsz), Büyük Osmanlı Tarihi, C 13, (çev.) Emir Berikan, Üçdal Yayınları, İstanbul. İhsanoğlu, Ekmeleddin. (2011), Osmanlı Astroloji Literatürü Tarihi I, (Editör: Ekmeleddin İhsanoğlu), IRCICA (İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi), İstanbul. Kablander, Nesibe. (2015), Ferîdüddîn-İ Attâr'ın Tezkiretü'l-Evliyâ'sının Türkçe Tercüme Nüshaları Üzerinde Mukâyeseli Bir İnceleme, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Kankılıç, Verdi. (1972), Uygurca Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi, İstanbul Üniversitesi Türkiyât Esntitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. Kara Mustafa. (2006), Hüseyin Vassaf’ın Sefîne-i Evliyâ ve Gülzâr-ı Aşk’ı, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, S 17, s. 323-327. Karataş, Mehmet. (2001), Nazmî-zâde Hüseyin Murtezâ'nın Gülşen-i Hulefâ'sının Tenkitli Transkripsiyonu, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Erzurum. Kesik, Beyhan. (e-makale), Murtazâ, Nazmîzâde Seyyid Murtazâ Efendi, http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=2889, Erişim Tarihi: 14 Aralık 2016. Kılıç, Filiz. (e-kitap), Tezkire-i Şuarâ-yı Şefkat-i Bağdâdî, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78468/sefkat-i-bagdadi---tezkiretus-suara.html Kırımhan, Nazan. (1988), XIV. Yüzyıla Ait Anonim Bir Evliyâ Tezkiresinin 100 Varakının Çevirisi Üzerine Bir Araştırma, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum. Köprülü, Mehmet Fuat. (1993), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara. KUĞU, Mustafa. (2006), Tezkiretü’l-Evliyâ (Giriş, Metin, İndeks), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. KÜÇÜK, Serhat. (2011), XVI. Yüzyıla Ait Bir Tezkiretü'l-Evliyâ Tercümesi (giriş-metin-sözlük-tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul. Küçük, Serhat. (2012), Tezkire ve Tezkireciliğin Gelişimi, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, No. 2 s. 14-31. Levend, Agah Sırrı. (2014), Türk Edebiyatı Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul. Naskali, Emine Gürsoy. (1987), Sinan Paşa Tezkiretü’l-Evliyâ, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ, Câmiü’l-Envâr fî Menâkıbi’l-Ebrâr, Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmalar bölümü, arşiv Numarası: “R.1501”. Ocak, Ahmet Yaşar. (2010), Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metedolojik Bir Yaklaşım). Türk Tarih Kurumu, Ankara. Öz, Özlem. (1992), Değişik Bir Tezkiretü'l-Evliyâ Metni (inceleme-dizin-metin), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum. Özalan, Uluhan. (2009), Bir Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Söz), Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu. Özcan, Tahsin. (2006), “Nazmî-zâde Murtazâ Efendi. DİA, C 32, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları”, Ankara. Pala, İsmail. (2011), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, 20. Baskı, Kapı Yayınları, İstanbul. Parlatır, İsmail. (2012), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınları, Ankara. Pekolcay, Necla. (1946), Anadolu Türkçesi ile Tezkire el-Evliyâ Tercümesinin Gramer Hususiyetleri, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Esntitüsü Mezuniyet Tezi, İstanbul. Pekolcay, Necla. (2002), İslâmî Türk Edebiyatı, Kitabevi Yayınları, İstanbul. Redhouse, Sir James William. (2011), Turkish and English Lexico, Çağrı Yayınları, İstanbul. Sâlim Efendi. (1315), Tezkire-i Sâlim, İkdam Matbaası, İstanbul. Sami, Şemseddin. (2006), Kamus-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul. Solmaz, Süleyman. (e-kitap). Gülşen-i Şu’arâ (Bağdatlı Ahdî), http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78461/ahdi---gulsen-i-suara.html Süreyyâ, Mehmed. (1996), Sicill-i Osmani, C 4, Kültür Bakanlığı ve Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul. Şahin, Haşim. (2008). “Tarihî Kaynak Olarak Evliyâ Menkıbeleri”, Prof. Dr. Işın Demirkent Anısına, s.547-566, İstanbul: Dünya Yayıncılık. Şeyhî Mehmet Efendi. (1989), Şakâik-i Nu’mâniye ve Zeyilleri Vekâyiü’l-Fudalâ, C II-III, (hazırlayan: Abdulkadir Özcan), Çağrı Yayınları, İstanbul. Tolasa, Harun. (2002), Sehi, Latifi ve Aşık Çelebi tezkirelerine Göre 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi, Akçağ Yayınları, Ankara. Tulum, Mertol. (haz.). (2014), Sinan Paşa-Tazarrunâme Yakarışlar Kitabı, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul: Türkiye Gazetesi Ansiklopedi Grubu (haz.). (2005), Bağdat Evliyâları, C 1-2, Türkiye Gazetesi Yayınları, İstanbul. Uludağ, Süleyman. (2006), “Nefhatü’l-Üns, DİA, C 32, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara. Yavuz, Orhan. (1988), Tezkiretü’l-Evliyâ’nın Eski Türkiye Türkçesi İle Tercümesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları, Ankara. Yavuz, Orhan. (2006), Anadolu Türkçesiyle Yapılan En Eski Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi ve Dil Özellikleri (İnceleme-Gramer-Metin), Tablet Kitabevi, Konya. Yıldız, Ecevit. (2010), Yazma ve Nadir Eserlerin Değerlendirilmesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Kütüphane Başkanlığı, Ankara.