SÜTANNELİKTEN BİLGELİĞE UZANAN YOLDA: KLÂSİK TÜRK ŞİİRİNDE “DÂYE KADIN”

Yıl 2021, Sayı: 15 [GÜZ 2021], 27 - 42, 31.10.2021

Gülçin Tanrıbuyurdu Zeynep Nur Karavar

https://doi.org/10.28981/hikmet.950821

Öz

Tarihin başlangıcından bu yana dinî, mitolojik ve tarihi kaynaklarda bereket ve doğurganlık temsili üzerinden kutsallık atfedilen ve bu yönüyle yaşamı, yenilenmeyi, artışı, zenginliği temsil eden kadın aynı zamanda bilgeliğin, zarafetin, çekiciliğin ve güzelliğin simgesi olarak da addedilmiştir. Gençlik, olgunluk ve yaşlılığın doğal sürecini izlemek üzere kendine özgü simgesel anlamlar barındıran çağlarının her birine özgü deneyimlediği fiziksel ve psikolojik tecrübelerle değişen, dönüşen ve dönüştüren kadın pek çok zıtlığı da aynı anda bünyesinde barındıran bir varlık olarak yaşamını sürdürmüştür. Aydınlık olduğu kadar karanlık, çekici olduğu kadar reddedici, yapıcı olduğu kadar da yok edici olmasının çelişkisi bütünüyle bundandır. Her daim anlatacak bir öyküsü, söylenecek bir şarkısı, verilecek bir öğüdü olan kadın hem kendi sözüyle hem de kendisi dışındaki söylencelerde kültür ürünlerindeki yerini almıştır. Bu bağlamda, kadın söz konusu olduğunda cinsiyetsiz/estetize edilmiş bir güzeli tasvir eden gazel metinlerinden ziyade zihni performansını mesneviler özelinde ortaya koyan klâsik Türk şiiri sosyal hayatın tam ortasından bir kadın görselini “dâye” kadın ile sunar ki günümüzde sütanne, bakıcı gibi adlarla anılan dâye, klâsik şiirin söz konusu ettiği kadın figürlerden biri olarak bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Doğanın ve kolektif bilincin süt verip besleyip büyütmeyi genç olana, bilgeliği olgun yahut yaşlı olana atfetmesi üzerinden bir yaklaşımla dâyenin fiziksel vasıflarının, karakter özelliklerinin, görev ve sorumluluklarının ele alındığı çalışmada bilhassa aşk mesnevilerinde kahramana psikolojik özgürlük alanı açan, öğütleriyle yol gösteren, derdine derman olan bilge kadının profili çıkarılmıştır. Göğsündeki sütüyle, teninin rengiyle, dilindeki ezgisiyle boy gösteren bu kadının kurnaz, esrarengiz ve karanlık yönlerinin ele alınması da çalışmanın kapsamı dâhilindedir.

Anahtar Kelimeler

Kadın, klâsik Türk şiiri, dâye, sütanne, bilge.

ON THE ROAD FROM WET-NURSE TO WISDOM: “DÂYE WOMAN” IN CLASSICAL TURKISH POETRY

Öz

Since the beginning of history, the woman, who has been attributed with holiness through the representation of blessing and fertility in religious, mythological, and historical sources, and representing life, regeneration, increase, and wealth in this respect, has also been considered as the symbol of wisdom, grace, attractiveness, and beauty. Women, who changed, transformed, and convert to the physical and psychological experiences she experienced in each of her ages, which had unique symbolic meanings to follow the natural process of youth, maturity, and old age, continued her life as an entity that embodies many contrasts at the same time. Hence the paradox that she is as dark as she is light, as rejecting as she is attractive, as destructive as she is constructive. A woman who always has a story to tell, a song to sing, advice to give has taken its place in cultural products both with her own words and in other myths. In this context, when it comes to women, classical Turkish poetry, which reveals the mental performance of mesnevi rather than ghazal texts depicting a genderless/ aestheticized beauty, presents a woman from the middle of social life with a “dâye” woman, which today is called a 'dâye' woman, who is known by names such as wet-nurse and caregiver, is the subject of this study as one of the female figures mentioned in classical poetry. With an approach by nature and collective consciousness, attributing milking, nurturing, and raising to the young, wisdom to the mature or old, in this study in which the physical characteristics, character traits, duties, and responsibilities of 'dâye' are discussed, a profile of the wise woman who opens up the hero's psychological freedom area, guides with her advice, and cures his problems, especially in love masnavis has been drawn. Addressing the cunning, mysterious, and dark aspects of this woman, who shows up with the milk on her breast, the color of her skin, and the tune on her tongue, is also within the scope of this study.

Anahtar Kelimeler

Woman, classical Turkish poetry, dâye, wet nurse, wise.

Kaynakça

• Akdoğan, Yaşar. (hzl.) (2019), Ahmedî İskendernâme, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10667,ahmediskendernameyasarakdoganpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Akgündüz, Ahmed. (1995). İslâm Hukukunda Kölelik-Câriyelik Müessesesi ve Osmanlı’da Harem, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Akpınar, Şerife. (hzl.) (2017), Âgâh Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55914,agah-divanipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Aksoyak, İ. Hakkı. (hzl.) (2017), Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https: // ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/ 58695, gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Aksoyak, İ. Hakkı, Arslan, Mehmet. (hzl.) (1994), Haşmet Külliyatı: Dîvân, Senedü'şşu‘arâ, Vilâdet-nâme (Sur-nâme), İntisabü'l-mülk (Hab-nâme), Dilek Matbaası, Sivas.
• Aktaş, Hasan. (hzl.) (2006), Abdurrahman Gubârî Yûsuf u Züleyhâ, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Alpaydın, Bilal. (hzl.) (2007), Refî’-i Kâlâyî Dîvânı (İnceleme-Metin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul. And, Metin. (2007), Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Arısan K., Günay D. (hzl) (1995), Abdülaziz Bey Osmanlı Adet Merasim ve Tabirleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Armutlu, Sadık. (hzl.) (1998), Zâtî’nin Şem’ ü Pervânesi: İnceleme-Metin, Doktora Tezi, Malatya.
• Arslan, Mehmet. (hzl.) (2004), Antepli Aynî Dîvânı, Kitabevi, İstanbul.
• Avşar, Ziya. (hzl.) (2017), Revânî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Cengiz, Gül H. (2020), “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Çocuk Beslenmesinde Yaygın Bir Gelenek: Sütannelik Ya Da Sütninelik”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 2, S.37, s.1-25.
• Çetinkaya, Ülkü (2008), Aşk Mesnevilerinde Kadın, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• DAVIS, Fanny. (2009), Osmanlı Hanımı, (Çev.) Bahar Tırnakçı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Gıynaş, Kamil Ali. (hzl.) (2017), Pervâne Bey Mecmuası, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55832,pervane-bey-mecmuasi-pdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (hzl.) (1985), Fuzûlî Dîvânı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul.
• Gültepe, Necati. (2020). Türk Kadın Tarihine Giriş, Ötüken Yayıncılık, İstanbul.
• Güneş, H. Nihat. (2019), “Sosyal Olarak İnşa Edilmiş Modern Annelik Söylemi İçerisinde Bir Asma Kat: Sütanne Geleneği”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, C.18, S.69, s. 252-267.
• Harmancı, M. Esat. (hzl.) (2017), Manisalı Câmi’î Muhabbet-nâme (Vâmık u Azrâ), Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56461,manisali-camii-muhannet-namepdf. pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Hot, İnci, Başağaoğlu, İbrahim. (2014), “Tarihte Sütannelik Geleneği”, Türkiye Klinikleri J MedEthics 22/2, s. 68-74.
• İnce, Adnan. (hzl.) (1994), Mirzâ-zâde Mehmed Sâlim Dîvânı (Tenkitli Basım), Yükseköğretim Kurulu Matbaası, Ankara.
• Jung, Carl Gustav. (2009), Dört Arketip, (Çev.) Z. Aksu Yılmazer, Metis Yayınları, İstanbul.
• Karacan, Turgut. (hzl.) (1991), Bosnalı Alaaddin Sabit Divanı, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas.
• Karavelioğlu, Murat A. (2015), Mecmu‘a-i Kasâ’id-i Türkiyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kılıç, Atabey. (hzl.) (2004), Mirzâ-zâde Ahmed Neylî ve Divanı, Kitabevi, İstanbul.
• Köksal, M. Fatih. (hzl.) (2004), Yenipazarlı Vâlî Hüsn ü Dil Mesnevisi (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin), Kitabevi, İstanbul.
• Köksal, M. Fatih. (hzl.) (2012), Edirneli Nazmî Mecma’u’n-Nezâ’ir (İnceleme-Tenkitli Metin), Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56057,mecmaun-nezair-edirneli-nazmi-pdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Kurtoğlu, Orhan. (hzl.) (2017), Lebîb Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55756,lebib-divanipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Kutlar, F. Sabiha. (hzl.) (2017), Arpaemînî-zâde Mustafâ Sâmî Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/56084, arpaeminizade-mustafa-sami-divanipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Küçük, Sabahattin. (hzl.) (2017), Bâkî Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Kütük, Rıfat. (hzl.) (2002), Larendeli Hamdi'nin Leyla ile Mecnun Mesnevisi (metin/inceleme ve diğer Leyla ile Mecnun mesnevileriyle mukayesesi), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Macit, Muhsin. (hzl.) (2017), Nedîm Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56214,nedim-divanipdf.pdf?0 [erişim tarihi: 21.04.2021]
• Macetti, Manuella Dunn. (2000), İçimizdeki Tanrıça (Kadınlığın Mitolojisi), (Çev.) Belkıs Çorakçı, Doğan Kitap, İstanbul.
• Onay, A.Talat. (1993), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, hzl. C. Kurnaz, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Ankara.
• Ögel, Bahaeddin. (1993), Türk Mitolojisi, C. I, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Pakalın, M. Zeki. (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Mili Eğitim Basımevi, İstanbul. Pardoe, Julia. (2010), Sultanlar Şehri İstanbul, (Çev.) M. B. Büyükkal, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Solmaz, Ali Osman. (hzl.) (2007), Tutmacı'nın Gül ü Hüsrev Adlı Eseri. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Şentürk, A. Atilla. (1995), “Klâsik Osmanlı Edebiyatında Tipler”, Osmanlı Araştırmaları 15 (15), s. 1-91.
• Tanrıbuyurdu, Gülçin. (hzl.) (2018), Cebrî Mihr ü Mâh, Kriter Yayınları, İstanbul.
• Tarlan, A. Nihad. (hzl.) (1992), Hayalî Bey Dîvânı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Tavukçu, O. Kemal (hzl.) (2005), Ahmed Rıdvan ın Hüsrev u Şirin Mesnevisi Metin, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara.
• Tekir, Hürü Sağlam. (2019), “Osmanlı Devleti Ve Kültür Coğrafyasında Sütannelik”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.24, s. 843-864.
• Tezcan, Nuran. (2012), “Divan Edebiyatında Aşk, Kadın Kahramanlar ve Kıyafet Değiştirme Motifi”, ACTA TURCICA, Y.4, S.2-1, s.104-117.
• Yılmaz, Ahmet. (2010), “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e: Kadın Kimliğinin Biçimlendirilmesi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, V. 9, S. (20-21), s.191-212.