NESİRDE 'ŞEHRENGİZ ÜSLUBU' VE GÜLDESTE-İ RİYÂZ-I İRFÂN’DAKİ GÖRÜNÜMLERİ

Yıl 2022, Sayı: 16 [BAHAR 2022], 52 - 67, 30.04.2022

Kenan Özçelik

https://doi.org/10.28981/hikmet.1076500

Öz

Klasik Türk edebiyatı verimleri geniş bir yelpazede çeşitlilik gösterir. Yaklaşık altı asır boyunca gerek şiir gerekse nesir alanında çeşitli türlerde verilen eserlerin belli özellikler sergiledikleri görülür. Bu özellikler Osmanlı yazarlarının ince işçiliği neticesinde birikerek oluşmuştur. Bu oluşum sürecinde şiir, özellikle şekil özellikleri bakımından nesir üzerinde etkili olmuştur. Klasik edebiyatımızda ustalığın sergilenmesi büyük oranda söz ve anlam sanatlarını uygulamaya bağlı olduğundan, şiirin nesir üzerindeki etkisinin büyüklüğünü tahmin etmek hiç de zor değildir. Öte yandan bir metnin anlaşılmasında okuyanın işini kolaylaştıran veya zorlaştıran hususların bulunduğu da bir gerçektir. Bunlar içinde belki de en önemlisi, bir ifadenin gerçeklikle olan bağını (hakiki veya mecazi kullanım) tespit etmeye yönelik göstergelerdir. Bu da temelde üslup tespiti yapabilme becerisine bağlıdır. Klasik edebiyatımızın çoğu ürününü anlamak için gereken bu beceriyi, ancak o yazarların anlam dünyasına aşina olan bir okur edinebilir. Bu beceri kazanılmadığında o metinlerdeki şaka yollu ifadeler ciddi zannedilebilir ve sonuçta da metinler yanlış anlaşılabilir. Özellikle tarihi bilgi aktaran eserlerde ifadenin gerçeklikle ilgisinin tespiti hayati derecede önemlidir. Aksi hâlde bir tarih kaynağı, üzerinden fantezi geliştirme aracına dönüştürülebilir.
Söz konusu sakıncaya dikkat çekmeyi amaçlayan bu çalışmada, üslubun ne olduğuna değinildikten sonra, klasik Türk edebiyatında görülen şehrengizlerde, özel isim veya lakaplarla ilgili kelimelerin seçilmesine dayanan bir üslup olduğu üzerinde durulacaktır. Ardından Güldeste-i Riyâz-ı İrfân adlı eserden seçilen örnekler üzerinden “şehrengiz üslubu” olarak adlandırılması önerisinde bulunduğumuz bu anlatım özelliği gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Üslup, Şiir, Nesir, İsmail Beliğ.

The 'Shehrengiz Style' in Prose and Its Appearances in Guldeste-i Riyāz-i Irfān

Öz

Classical Turkish literature works show a wide range of diversity. For about six centuries, it is seen that works given in various genres, both in poetry and prose, exhibit certain characteristics. These features were created by accumulating because of the fine workmanship of Ottoman authors. In this formation process, poetry has been influential on prose especially in terms of morphological features. Since the display of mastery in our classical literature largely depends on the practice of the arts of speech and meaning, it is not difficult to estimate the strong effect of poetry on prose. On the other hand, it is a fact that there are issues that make the reader's reading easier or more difficult in understanding a text. Perhaps the most important of these are the signs to determine the connection of an expression (literal or metaphorical use) with reality. This basically depends on the ability to determine the style. Only a reader who is familiar with the semantic world of those authors can acquire this skill that necessary to understand most products of our classical literature. When this skill is not acquired, the humorous expressions in those texts may be taken as serious and as a result, the texts may be misunderstood. It is vitally important to determine the relation of expression with reality, especially in works that convey historical information. Otherwise, a historical resource can turn into text that has nothing to do with reality.
In this study, which aims to draw attention to the aforementioned problem, after mentioning what the style is, it will be emphasized that there is a style based on the choice of words related to proper names or nicknames in the shehrengizs seen in classical Turkish literature. Then, this expression feature, which we propose to call the “shehrengiz style”, will be shown through selected examples from the work named Guldeste-i Riyāz-i Irfān.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Style, Poem, Prose, Ismāʿīl Belīgh

Kaynakça

• Abdulkadiroğlu, Abdulkerim. (1987), “Şehrengizler Üzerine Düşünceler ve Beliğ’in Bursa Şehrengizi”, Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Şerif Baştav’a Armağan, C 25, S 2, s. 129-167.
• Akkuş, Metin. (1998), “Şehrengiz”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler/İsimler/Eserler/Terimler, C 8, Dergah Yayınları, İstanbul, s. 117-121.
• Aksoyak, İsmail Hakkı. (1996), “Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Gelibolu Şehrengizi”, Türklük Bilimi Araştırmaları, S 3, s. 157-176.
• Aktaş, Şerif. (1998), Edebiyatta Üslûp ve Problemleri Üzerine, 3. Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Aristoteles. (2010), Poetika, (Çev.) İsmail Tunalı, 19. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Âşık Çelebi. (2010), Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ İnceleme-Metin, (Haz.) Filiz Kılıç, C 2, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
• Babacan, İsrafil. (2012), Klâsik Türk Şiirinin Son Baharı Sebk-i Hindî (Hint Üslûbu), 2. Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Bilkan, Ali Fuat. (1997), Nâbî Dîvânı, C 2, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Buffon. (1941), “Üslûp Hakkında Nutuk”, (Çev.) Sabahattin Eyuboğlu, Tercüme, C 2, S 7, s. 32-37.
• Çoban, Ahmet. (2004), Edebiyatta Üslûp Üzerine, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Donuk, Suat. (2016), Türk Edebiyatında Vefeyâtnâme ve İsmail Belîğ’in Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’ı, Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara.
• Durmuş, İsmail. (2012), “Üslûp”, DİA, C 42, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 383-385.
• Habîbî Ahmed bin Dervîş. (2021), ed-Devhatü’l-İrfâniyye fî Ravzati Ulemâ’i’l-Osmâniyye Habîbî’nin Şakâ’ik Tercümesi (İnceleme-Metin), (Haz.) Ramazan Ekinci, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• İsmail Belîğ. (1999), Nuhbetü’l-Âsâr li-Zeyli Zübdeti’l-Eş‘âr, (Haz.) Abdulkerim Abdulkadiroğlu, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• Karaca, Derya. (2018), “Zâtî’nin Edirne Şehrengizi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C 11, S 55, s.115-136.
• Levend, Agâh Sırrı. (1958), Türk Edebiyatında Şehr-engizler ve Şehr-engizlerde İstanbul, İstanbul Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
• Mengi, Mine. (1995), Mesîhî Dîvânı, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• Mermer, Kenan. (2021), “Nuhbetü’l-asar ve Gül-deste-i Riyaz-ı İrfan’a Göre Ölüm Estetiği”, Bilimname, C 2021, S 44, s. 389-423.
• Mes‘ûd-i Sa‘d. (1365), Dîvân, (Haz.) Mehdî Nûriyân, C 2: İntişârât-ı Kemâl, İsfahân 1365.
• Mustafa Safâyî Efendi. (2005), Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-Âsâr min Fevâ’idi’l-Eş‘âr) İnceleme-Metin-İndeks, (Haz.) Pervin Çapan, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• Recâîzâde Mahmud Ekrem. (2016), Ta‘lîm-i Edebiyyât Eleştirel Basım, (Haz.) Furkan Öztürk, DBY, İstanbul.
• Tâhirü’l-Mevlevî. (1994), Edebiyat Lügatı, (Haz.) Kemâl Edib Kürkçüoğlu, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. (2019), eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâ’i’d-Devleti’l-Osmâniyye, (Haz.) Muhammet Hekimoğlu, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Tezcan, Nuran. (2001), “Güzele Bir Şehrengizden Bakış”, Türkoloji Dergisi, C 14, S 1, s. 161-194.
• Tığlı, Fatih. (2020), Türk Edebiyatında Şehrengizler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Yazar, Sadık. (2020), “Okçuzâde Mehmed Şâhî’nin (1562-1630) Kanûnî Devri Nişancısı Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin (ö. 1567) İnşasına Yönelik Tenkitleri”, Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi Yeni Kaynaklar Yeni Yaklaşımlar, (Editörler: M. Fatih Çalışır, Suraiya Faroqhi, M. Şakir Yılmaz), İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s. 215-245.