MANSIBI TALEP ETMEK: AZMÎ PÎR MEHMED’İN HÂFIZ-I ŞÎRÂZÎ’NİN “GARÎB” REDİFLİ GAZELİNE YAZDIĞI ŞERH VE İKİ TÜRKÇE GAZELİ

Yıl 2023, Sayı: 18 - BAHAR 2023, 56 - 77, 30.04.2023

Uğur Öztürk

https://doi.org/10.28981/hikmet.1201457

Öz

Bu makalede XVI. yüzyıl ulemasından, Şehzade Mehmed’in (III. Mehmed) hocası Azmî Pîr Mehmed’in Rüstem Paşa Medresesi’nden azledildikten sonra III. Murad için Hâfız-ı Şîrâzî’nin “garîb” redifli gazeline yazdığı Farsça şerh ele alınmıştır. XVI. yüzyıl ulema arası ilişkilerin beşik uleması sistemi ile başlayarak saray çevresinin atamalarda etkili olduğu bir dönemdir. Ebüssuûd Efendi, Hoca Sâdeddin Efendi, Bostanzâde Mehmed Efendi, Çivizâde ve Malûlzâde bu dönemin önde gelen uleması olarak birçok atamada başat rol oynamış hatta özellikle Sâdeddin Efendi ulemanın başında yer alarak çoğu atamayı kendisi yapmıştır. Bu sebeple bahsi geçen ulemayla irtibat kuramayan daha alt kademedeki âlimler ise yaşadıkları sıkıntıları yazdıkları şiirler ve risalelerle sultana yahut şehzadelere ulaştırmaya çalışmışlardır. Kısa bir süre şehzade hocalığı yapan Azmî de bu kişilerden biridir. Şerhin ferağ kaydına göre İstanbul Rüstem Paşa Medresesi’nde görevli iken azledilen Azmî, sultanın tasavvufa olan ilgisini bildiği için kendi hâlini en iyi şekilde anlatabilmek adına Hâfız’ın garîb redifli gazelini şerh etmiştir. Tamamen tasavvufî kavramların ve lügatlerin yer aldığı bu risalenin sonuna iki Türkçe gazel daha eklenmiştir. Yazıda ilk önce Hâfız-ı Şîrâzî’nin Osmanlı şiiri ve şerh edebiyatı üzerindeki etkisine değinilmiş, ardından Azmî’nin hayatı ve eserleri incelenmiştir. Bu kısımdan sonra Farsça şerh metni incelenerek tercüme edilmiş, devamında ise risaledeki Türkçe iki şiir de incelemeye dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hâfız-ı Şîrâzî, Azmî Pîr Mehmed, III. Murad, şerh, garîb.

DEMANDING THE POSITION: AZMÎ PÎR MEHMED’S COMMENTARY ON HÂFIZ-I SHÎRÂZÎ’S GHAZAL WITH THE REPEATED-VOIVE “GARÎB” AND HİS ANOTHER TWO GHAZALS IN TURKISH

Öz

In this article Azmī Pīr Mehmed’s Persian commentary on Hāfiz-i Shīrāzī’s ghazal with the repeated-voice “garīb” is discussed. Azmī Pīr Mehmed, who was one of the XVI. century scholars and the teacher of şehzade Mehmed (III), wrote this commentary for Murad III after having been dismissed from his teaching position at the Rustem Pasha Madrasa. The XVI. century is a period in which the palace clique were effective in the appointment of scholars. As the leading scholars of this period Ebussuūd Efendi, Hoca Saʿdeddin Efendi, Bostanzāde Mehmed Efendi, Çivizāde and Malūlzāde played a prominent role in many appointments. Especially Saʿdeddin Efendi leaded the scholars and made most of the designations by himself. For this reason, some scholars who did not have a close relation with the aforementioned scholars tried to convey their troubles to the sultan or the şehzades with the poems and treatises they wrote. Azmī, who worked as a şehzade’s teacher for a short time, is one of these scholars. After having been dismissed from his teaching position at the Rustem Pasha Madrasa Azmī wrote a commentary on Hāfiz’s ghazal with the repeated-voice “garīb” (poor) in order to best describe his own situation because he knew the sultan’s interest in Sufism. Two more Turkish ghazals have been added to the end of this commentary which includes entirely mystical concepts and words. In this study the influence of Hāfiz-i Şirāzī on Ottoman poetry and commentary literature is presented, and then Azmī’s life and works were examined. After this part, the Persian commentary text is analyzed and its translation into Turkish is given. Finally the two Turkish poems at the end of the text are discussed.

Anahtar Kelimeler

Hâfız-ı Şîrâzî, Azmî Pîr Mehmed, III. Murad, şerh, garîb.

Kaynakça

• Aksoyak, İ. Hakkı. (2004), Kefeli Hüseyin Râznâme: Süleymaniye, Hekimoğlu Ali Paşa No. 539, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü-XII.
• Aksoyak, İ. Hakkı. (Haziran 1999), “Hafız Divanındaki İlk Beytin Osmanlı Edebiyatına Etkisi”, Bilig (8), s. 99-104.
• Ali b. Bâlî (2018), el-Ikdu’l-Manzûm fî Zikri Efâzıli’r-Rûm, (Haz.) Suat Donuk, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Arcak, Sinem. (2012), Gifts in Motion: Ottoman-Safavid Cultural Exchange, 1501-1618, University of Minnesota, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Arı, Osman Sacid. (2016), Mehmed Vehbi Konevi’nin Hafız Divanı Şerhi’nde Tasavvufi Unsurlar, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Arı, Osman Sacid. (Aralık 2019), “Osmanlı’da Hâfız Dîvânı’na Sûfî Bakış: Mehmed Vehbî Konevî’nin Şerh-i Dîvân-ı Hâfız’ı”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 15 (30), 241-260.
• Atila, Mustafa. (2019), Muslihuddîn Mustafâ Sürûrî Şerh-i Dîvân-ı Hâfız (İnceleme-Metin-Sözlük), Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Ceyhan, Âdem. (1999), “Âlim ve Şair Bir Osmanlı Müderrisi: Pîr Mehmed Azmî Bey ve Eserleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (1), s. 243-286.
• Ceyhan, Âdem. (2006), On Altıncı Asır Osmanlı Âlimlerinden Azmî Pîr Mehmed Bey ve Dîvânı, Emek Yayınları, Manisa.
• Ceyhan, Âdem. (2008), “Azmî’nin Kırk Hadis Tercümesi”. Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’ın Anısına Uluslararası Divan Edebiyatı Sempozyumu 27-28 Mayıs 2008, Beykoz Belediyesi Kültür Yay., İstanbul, s. 131-154.
• Çetindağ, Yusuf. (2010), Şiir ve Tenkit, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
• Efbulfez, Rahimov. (Haziran 1995), “Safevîlerin Türkiye’ye Hediye Gönderdiği Kitaplar”, Türk Kültürü, 33 (386), s. 344-352.
• Güven, Hikmet Feridun. (2014), “Garîb Redifli Gazellerin Şekil ve Anlam İlişkileri Üzerine Bir İnceleme”, Turkish Studies, Volume 9 (9), s. 571-604.
• Hâfız Şîrazî (1992), Hâfız Dîvânı, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, M.E.B. Yay., İstanbul.
• Hamidiyan, Said. (2013), Şerh-i Şevk: Şerh u Tahlîl-i Eş’âr-ı Hâfız, 5 cilt, Neşr-i Katra, Tahran.
• Hoca, Nazif. M. (1980), Sûdî, Hayatı, Eserleri ve İki Risâlesi’nin Metni, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları Şarkiyat Enstitüsü.
• Kocaer, Sibel. (2009), Pendnâme-i Azmî’nin Osmanlı Nasihatnâme Geleneğindeki Yeri, Bilkent Üniversitesi. Yayımlanmamış Yüksek Tezi.
• Koyuncu, Fatih. (2019). Azmî Pîr Mehmed Enîsü'l-Ârifîn Ahlâk-ı Muhsinî Tercümesi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Kutluk, İbrahim. (1978), Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, TTK Yay., Ankara.
• Mazıoğlu, Hasibe. (1956), Fuzûlî-Hafız: İki Şair Arasında Bir Karşılaştırma, Türkiye İş Bankası, İstanbul.
• Naser Soleimanzadeshekarab. (2019). Şem’î Şem’ullâh ve Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, Gazi Üniversitesi, Türk Edebiyatı Bilim Dalı. Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Nevizâde Atâyî. (2017), Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, (Haz.) Suat Donuk, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Öztürk, Uğur - Arı, Osman Sacid. (2020). “Şiire Anlam Katmak: Sultan III. Murad’ın Şiirlerine Yapılan Şerhler ve Derviş Mehmed’in Tasavvufî Şerhi”. Cemal Aksu Armağanı. (Edt. Müslüm Yılmaz ve Ayşe Aksu). İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay., s. 847-930.
• Sa‘dî-i Şîrâzî. (1968), Bostân ve Gülistân, Tercüme: Kilisli Rifat Bilge, Can Kitabevi,İstanbul.
• Sevgi, Ahmet. (2001), “Azmî’nin Hadîs-i Erba‘în Tercümesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (9), s. 107-132.
• Solmaz, Süleyman. (2005), Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı, AKM Yayınları, Ankara.
• Sûdî-i Bosnevîb. (2020), Şerh-i Dîvân-ı Hâfız, (Haz.) İbrahim Kaya, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Şeker, Mehmet. (1997), Gelibolulu Mustafa Âlî ve Mevâ’idü’n-Nefâ’is fî Kavâ’ıdi’l-Mecâlis, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Şentürk, Ahmet Atilla. (2022), Osmanlı Şiiri Kılavuzu V, OSEDAM Yayınları, İstanbul.
• Turan, Mustafa. (2019), Zâhid bin Muhammed’in Kitâb-ı Şem’î ve Sürûrî ‘Alâ Dîvân-ı Hâfız Adlı Eseri (vr.201b-225a İnceleme - Metin), Mardin Artuklu Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Tezi.
• Turgut, Kadir. (2013), “Kemalpaşazâde'nin Hafız'a Ait Bir Beytin Şerhini İçeren Farsça Risalesi”, Doğu Araştırmaları, 1 (11), s. 25-48.
• Yakut, Emrullah. (2019), Tercüme-i Dîvân-ı Hâfız Ferîdî, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2 cilt, İstanbul.
• Yazar, Sadık. (2006), Seyyid Şerîfî Mehmed Efendi; Hayatı, Divanı ve Hilyesi, Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Tezi.
• Yazıcı, Tahsin. “Hâfız-ı Şîrâzî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/hafiz-i-sirazi [Erişim tarihi: 01.11.2022].