IBRÂHÎM BIN EDHEM IN TURKISH LITERATURE

Yıl 2024, Sayı: VEFATININ 100. YILI MÜNASEBETİYLE ALİ EMÎRÎ ÖZEL SAYISI, 625 - 671, 30.09.2024

Ramazan Çelik , Seydi Kiraz

https://doi.org/10.28981/hikmet.1506137

Öz

Ibrâhîm bin Edhem's life, stories, miracles, and sayings have been covered in verse and prose works in Turkish literature. In some books, certain aspects of Ibrâhîm ibn Edhem have been emphasized, as well as in detached, voluminous works on this subject. In both divan literature culture and folk literature tradition, works on his legendary life have been written. These works were named with names such as "Ibrâhîm bin Edhem Story/ Menâkıb/ Epic/ Parable/ Velâyet-nâme, Edhem-nâme". In these manuscripts or printed works, the life of Ibrâhîm bin Edhem is discussed with multifaceted content features. The love story of his father Dervish Edhem and his mother; his mother's death; her resurrection from the grave and her marriage to Edhem; the birth of Ibrâhîm from this marriage; Ibrâhîm's succession to the throne in place of his deceased grandfather; the splendor of his reign; his dream while sleeping on the throne; a deer coming out of the grave and speaking to him while he was out hunting; his guidance by Hadrat Hızır; leaving his crown and throne; traveling to various cities such as Merv, Mecca, Medina, Damascus, Baghdad, Tarsus; seeking halal sustenance, earning his sustenance by the sweat of his brow and the labor of his hands; his son and his wife following him; meeting his family and his son's death some time after meeting them are some of the events described in our literature. In some works, all of these events are included, while in others, certain parts of the events mentioned are narrated. While prose works generally deal with the subject in a narrative style and in a simple language, an ornate, artistic and lyrical style is seen in verse works. In this study, after giving information about the life of the Sufi Ibrâhîm bin Edhem, the reflections of his legendary life on Turkish literature will be emphasized. Examples of poems written about Ibrâhîm bin Edhem in Divan and Sufi poetry will be given and the velâyet-nâme / menâkıp-nâmes with the content of Ibrâhîm bin Edhem will be analyzed.

Anahtar Kelimeler

Turkish Literature, Sufism, Ibrâhîm bin Edhem, poetry, velâyet-nâme

TÜRK EDEBİYATINDA İBRÂHÎM BİN EDHEM

Öz

İbrâhîm bin Edhem’in hayatı, menkabeleri, kerametleri, sözleri Türk edebiyatında manzum ve mensur eserlerde işlenmiştir. Bu konuda müstakil, külliyetli eserler yazıldığı gibi kimi kitaplarda İbrâhîm bin Edhem’in belli yönleri ön plana çıkarılmıştır. Hem divan edebiyatı kültüründe hem de halk edebiyatı geleneğinde onun menkabevî hayatına dair eserler kaleme alınmıştır. Bu eserler “İbrâhîm bin Edhem Hikâyesi/ Menâkıbı/ Destânı/ Kıssası/ Velâyet-nâmesi, Edhem-nâme” gibi isimlerle anılmıştır. Yazma ya da matbu telif edilen bu eserlerde İbrâhîm bin Edhem’in hayatı çok yönlü muhteva özellikleri ile ele alınmıştır. Babası Derviş Edhem ile annesinin aşk hikâyesi; annesinin ölmesi; dirilip kabirden çıkması ve Edhem’le evlenmesi; bu evlilikten İbrâhîm’in doğması; İbrâhîm’in vefat eden dedesinin yerine tahta geçmesi; saltanatının ihtişamı; taht üzerinde uyurken rüya görmesi; ava çıktığında bir geyiğin dile gelip onunla konuşması; Hz. Hızır’ın onu irşad etmesi; taç ve tahtını terk etmesi; Merv, Mekke, Medine, Şam, Bağdat, Tarsus gibi muhtelif şehirleri gezmesi; helal kazancın peşinde koşması, rızkını alın teri ve elinin emeğiyle kazanması; oğlu ve eşinin onu aramaya çıkması; ailesiyle buluşması ve onlarla buluştuktan bir süre sonra oğlunun vefat etmesi edebiyatımızda anlatılan hadiselerden bazılarıdır. Kimi eserlerde bu olayların hepsine yer verilir, bazı eserlerde ise zikredilen olayların belli bölümleri anlatılır. Mensur eserler, genellikle tahkiyeli bir üslupla ve sade bir dille konuyu ele alırken manzum eserlerde, yerine göre süslü, sanatlı ve lirik bir üslup görülmektedir. Bu çalışmada Mutasavvıf İbrâhîm bin Edhem’in hayatı hakkında bilgi verildikten sonra onun menkabevi hayatının Türk edebiyatına yansımaları üzerinde durulacaktır. Divan ve tasavvuf şiirinde İbrâhîm bin Edhem hakkında yazılan şiir örneklerine yer verilip İbrâhîm bin Edhem muhtevalı velâyet-nâme/menâkıp-nâmeler incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk Edebiyatı, tasavvuf, İbrâhîm bin Edhem, şiir, velâyet-nâme

Kaynakça

• Abdurrahman Câmî. Evliya Menkıbeleri (Nefahâtü’l-Üns). (Terc. ve Şerh eden Lâmiî Çelebi. Haz. Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara). İstanbul: Pinhan Yayınları, 2011.
• Ak, Murat. Na‘tlerin Tasavvufî Temelleri ve Na‘t Mecmuaları (Süleymaniye Kütüphanesi Hamidiye Bölümü 1210, 1211-Tenkidli Metin). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaymlanmamış Doktora Tezi, 2014.
• Akdoğan, Yaşar. Ahmedî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2015.
• Akkuş. Metin. Nef’ı̂ Dı̂vânı. Ankara: E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018.
• Albayrak, Nurettin. 2000. “İbrâhim b. Edhem (Edebiyat)”. TDV İslâm Ansiklopedisi 21:295-96. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Arendonk, C. Van. “İbrâhim”. İslâm Ansiklopedisi 5: 886-887. İstanbul: MEB Yayınları, 1949.
• Aslankaya, Selim. İbrâhîm Bin Edhem’in Hayatı, Menkıbe ve Sözleri ve Menâkıb-ı İbrâhîm Ethem Adlı Eserin Transkribesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1985.
• Ateş, Ahmet. “Menâkıp”. İslâm Ansiklopedisi 7: 701-702. İstanbul: MEB Yayınları, 1949.
• Babinger, Franz, ve Mehmet Fuat Köprülü. Anadolu’da İslâmiyet. Çev. Ragıp Hulusi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Belh Şehrinde Olan İbrâhîm ibn Edhem’in Hikâye-i Latifesidir. Ankara: TDK Kütüphanesi Türkçe Yazmaları. Yz. Av6/3, 111a-117a, 1230/1815.
• Biray, Himmet-Sarı, Mehmet. İbrâhim Bin Edhem Kıssası. Afyon: Medrese Kitabevi, 1995.
• Bolat, Ali. “Şakîk-i Belhî”. TDV İslâm Ansiklopedisi 38:305-6. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Bursalı Mehmed Tâhir Bey. Osmanlı Müellifleri. C. 1. Haz. Fikri Yavuz ve İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Canım, Rıdvan. “Klâsik Türk Edebiyatında Menâkıb-nâmeler”. Avrasya Etüdleri 43/1 (2013), 139-59.
• Çağatay, Saadet. “Türk Halk Edebiyatında Geyiğe Dair Bazı Motifler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 4 (1956), 153-77.
• Çakar, Enver. “Cebele’de İbrahim Edhem Makamı ve Vakfı”. Vakıflar Dergisi (2008) 25-34.
• Çelebi, Asaf Hâlet. Pali Metinlerine Göre Gotama Buddha. Ankara: Hece Yayınları. 2015.
• Çelik, Ramazan. Türk Edebiyatında İbrâhîm Bin Edhem Velâyet-nâmeleri ve Adanalı Seyyid Nevrûz’un Velâyet-nâme-i İbrâhîm Edhem’i (İnceleme- Metin-İndeks). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2022.
• Dâstân-ı Hazret-i İbrâhim. Ankara: Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz. A 2607, 1b-12a, 1216/1801.
• Derdiyok, İ. Çetin. “Adana İl Halk Kütüphanesinde Bulunan Bir Hikâye-i İbrâhîm Edhem Nüshası”. Türkoloji Araştırmaları (1997), 125-39.
• Ebû Abdurrahman es-Sülemî. Tabakâtu’s-Sûfiyye. Çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Ebu Nuaym el-İsfahânî-İbnü’l-Cevzî. Sahabe’den Günümüze Allah Dostları (Hilyetü’l-Evliya-Sıfatü’s-Saffe). C. 6. Çev. Said Aykut, Enver Gülenç, Yahya Atak, Abdülhamid Birışık ve Fuat Aydın. İstanbul: Sebat Yayınları, 1996.
• Ebu Tâlib Mîr Âbidînî. İbrahim Edhem. İstanbul: Irmak Yayınları, 2013.
• Eren, Abdullah. Mehmed Sıdkî Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• Ergin, Ali Şakir. Fennî Dîvanı. Ankara: Yozgat Belediyesi, 1996.
• Eroğlu, Ömer Bayram. İbrahim Edhem. Safranbolu: Künye Yayınları, 2006.
• Ferîdüddîn Attar. Tezkirerü’l-Evliya. Çev. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• Gedikoğlu, S. Sibel İzzi. Kıssa-i İbrahim b. Edhem. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Tuhfetü’l-Uşşâk. Haz. İ. Hakkı Aksoyak. Ankara: KTB Yayınları , 2018.
• Göçgün, Önder. Ziyâ Paşa. İzmir: KTB Yayınları, 1987.
• Görgün, Tahsin. “Goldziher, Ignaz (Metodu)”. TDV İslâm Ansiklopedisi 14:105-11. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Güder, Nurcan Öznal. Dastan-ı İbrahim Edhem (metin-sözlük-ekler dizini). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Güder, Nurcan Öznal. İbrahim Edhem Destanı. Konya: Eğitim Akademi Yayınları, 2011.
• Gül, Halime. İbrâhîm Bin Edhem ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Güzel, Muhammed Esat. Ebû Abdullah İbn Mende’nin (öl. 395/1005) Rivayetiyle İbrâhîm Bin Edhem’in (öl. 161-2/778) Hadis Cüz’ü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Hazai, Györg. Ferîdüddîn Attâr’ın Tezkeretü’l-Evliyâ’sının Eski Anadolu Türkçesi Tercümesi (İnceleme-Metin-Tıpkıbasım). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
• Huri, Sofi. İbrâhîm bin Edhem. İstanbul: Redhouse Yayınevi, 1969.
• İbn Vaddâh. Kitâbü’l-Bidaʿ ve’n-nehyü ʿanhâ. Hadis No: 189.
• İmam Gazâlî. İhyâu ’Ulûmi’d-Dîn. C. 4. Çev. Ahmet Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınevi, t.y.
• İmam Şa’rânî. Tabakatü’l-Kübrâ. C. 1. Çev. Abdulkadir Çiçek. İstanbul: Toker Yayınları, 1968.
• Karakoç, Sezai. Yunus Emre. İstanbul: Diriliş Yayınları, 2011.
• Karaköse, Saadet. Sa’id Giray Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• Karga, Bilge. “Hacı Süleyman Ay’ın Kitaplığında Bulunan Bir Dastan-ı İbrahim Edhem Nüshası”. VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi. C. 3. İstanbul: 2014.
• Kavruk, Hasan. Şeyhülislǎm Yahyâ Divânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, t.y.
• Kaya, Bayram Ali. Azmizâde Hâletî Dîvânı. Sakarya: KTB Yayınları, 2017.
• Kesik, Beyhan. Cenabî Paşa Divanı (Hayatı, Edebi Kişiliği, Divanı’nın Karşılaştırmalı Metni). Elazığ: Fırat üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Kısakürek, Necip Fâzıl. İbrahim Ethem. İstanbul: Büyük Doğu, 2010.
• Kıssa-i Hazret-i Sultan İbrahim bin Edhem. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi Seyfettin Özege Katalogu, 10738-0115197, 1-111, 1934.
• Kocatürk, Vasfi Mahir. Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Edebiyat Yayınevi, 1964.
• Köprülü, Fuad. Edebiyat Araştırmaları. Ankara: TTK Basımevi, 1999.
• Köprülü, Mehmet Fuat. Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları I. Ankara: TTK Basımevi, 1943.
• Kuddusı̂ Ahmet. Kuddûsı̂ Divanı. Haz. Ahmet Doğan. Ankara: Akçağ Yayınları, 2013.
• Kurtoğlu, Orhan. Zâtî Dîvânı-Gazeller Dışındaki Şiirler-(İnceleme-Tenkitli Metin). E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• Kuşeyri. Tasavvufun İlkeleri (Risale-i Kuşeyri). Çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1978.
• Küçük, Sabahattin. Bâkî Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, t.y.
• Levend, Agâh Sırrı. Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Menâkıb-ı İbrâhîm bin Edhem. Ankara: Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz. A 661/2, 7b-13b, 1235/1820.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rumî. Dîvân-ı Kebîr. C. 1. Çev. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1957.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rumî. Fîhi Mâ Fîh. Çev. Ahmed Avni Konuk. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Mevlânâ Nureddin Abdurrahman ibn Ahmed Câmî. Nefahâtü’l-Üns Min Hadarâti’l-Kuds Tercümesi. Çev. Kâmil Candoğan ve Sefer Malak. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1971.
• Necatigil, Behçet. Şiirler. haz. Ali Tanyeri-Hilmi Yavuz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
• Nizâmî, Khaliq Ahmad. “Çiştiyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi 8:343-46. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım). Ankara: TTK Basımevi, 1992.
• Osmanzâde Hüseyin Vassâf. Sefine-i Evliya. C. 2. Haz. Ali Yılmaz ve Mehmet Akkuş. İstanbul: Kitabevi, 2015.
• Öngören, Reşat. “İbrâhim b. Edhem”. TDV İslâm Ansiklopedisi 21:293-95. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Özaydın, Abdülkerim. “Cebele”. TDV İslâm Ansiklopedisi 7: 83-84. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Özdil, Ersin. Sarayını Terk Eden Hükümdar İbrâhîm Bin Edhem. İstanbul: Ulak Yayıncılık, 2016.
• Rai, Kıyamuddin. Afganistan-Özbek Şivesi ile İbrâhîm-i Edhem Kıssası Üzerine Dil İncelemesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1976.
• Sâbit Alâaddin. Edhem ü Hüma. Haz. Turgut Karacan. Sivas: Dilek Basımevi, 1990.
• Sarı Abdullah Efendi. Semerât-ül-Fuâd (Gönül Meyveleri). Çev. Yakup Kenan Necefzade, İstanbul: Neşriyat Yurdu. 1967.
• Söylemez, M. Mahfuz. Dâstân-i İbrâhîm Edhem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Sunar, Cavit. İslam Tasavvuf Tarihi. Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Sunguroğlu, İshak. Guatama Buddha ve İbrahim ibni Edhem. İstanbul: Melek Sile Matbaası, 1974.
• Şemsettin Sâmi. Kâmûsu’l-A’lâm. C. 1. İstanbul: Mihran Matbaası, 1306/1888.
• Şeyh Galib. Hüsn ü Aşk. Haz. Muhammet Nur Doğan. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, t.y.
• Taşkesenlioğlu, Lokman. “İbrahim Ethem Destanı’nın Tespit Edilen Yeni Bir Nüshası Hakkında Bir İnceleme”. Al-Farabi IV. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Kongre Tam Metin Kitabı. 754-66. Erzurum: 2019.
• Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Dîvânı. Ankara: KTB Yayınları, t.y.
• Tomor, Ahmet. İbrâhîm Bin Edhem Hazretlerinden Beş Tavsiye. Adapazarı: Adapazarı Okumayı Teşvik Derneği Yayınları, 2010.
• Tökel, Dursun Ali. Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.
• Turbeler.org. “İbrahim Bin Edhem Hz. Türbesi”. https://www.turbeler.org/detay/930-ibrahim-bin-edhem-hz. Erişim 18 Nisan 2024.
• Uludağ, Süleyman. “Edhemiyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi 10:421. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Vâhidî, Hâce-i Cihân ve Netîce-i Cân (İnceleme, Tenkitli Metin). Haz. Turgut Karabey, Bülent Şığva ve Yusuf Babür. Ankara: Akçağ Yayınları, 2015.
• Yaşaroğlu, Musa. Aşkın Kölesi İbrâhîm Bin Edhem. İstanbul: TÜRDAV Yayınları, 2014.
• Yenikale, Ahmet. Sünbülzâde Vehbî Dîvânı. Ankara: KTB Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Ahmet. “Mesnevi’de İbrahîm-i Edhem Hikâyeleri”. İSTEM (10) (2007), .221-26.
• Yılmaz, Ahmet. “Safâ’nın İbrâhîm Edhem Destânı”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (7) (2000.), 285-304.
• Yılmaz, Ahmet. Naatî’nin Edhem ile Hümâ Mesnevisi. Konya: Sebat Ofset Matbaacılık, 2010.
• Zarifoğlu, Cahit. Gülücük. İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları, 1991.
• Zeybek, Namık Kemal. Hoca Ahmet Yesevi ve Hikmetler. İstanbul: İlgi Kültür Sanat, 2010.