KLASİK TÜRK ŞİİRİNİN POETİKASINDA TEŞBİHE DAYALI BİR TERKİP: YÛSUF-I NAZM

Yıl 2024, Sayı: 21 [GÜZ 2024], 161 - 184, 31.10.2024

Hatice Gülpınar

https://doi.org/10.28981/hikmet.1515542

Öz

Edebiyatta şiir sanatı olarak adlandırılan poetika, neredeyse başlı başına bir şiir edebiyatı olan Klasik Türk edebiyatında şiir anlayış ve üsluplarını belirlemede kullanılan edebî bir terimdir. Klasik Türk şiirinde şiir sanatı üzerine düşünceleri daha çok divan dibacelerinde, tezkirelerin şair ve şiirle ilgili değerlendirmelerinde, mesnevilerin sebep-i telif bölümlerinde ve divanlarda şairlerin daha çok kendi şiirleri üzerine yaptıkları yorumları içeren şiirlerde görmekteyiz. Klasik Türk edebiyatında hemen hemen her şairin divan veya divançesi mevcuttur. Bir dönem edebiyatına ismini veren divanların etraflıca tetkik edilmesi klasik şiirin poetik özelliklerini ortaya çıkaracaktır. Eserlerde kullanılan kelime ve terkipler, bunlara yüklenen hayal ve imajlar, kullanılan kelimelerin niteliği ve bağlamda kazandığı anlamlar şairin ve şiirinin ayırıcı vasıflarını belirlemede etken olurken içinde bulunduğu edebiyat geleneğinin de sanat anlayışını gözler önüne sermektedir. Biz bu çalışmamızda Klasik Türk şiirinin poetik bir unsuru olduğunu düşündüğümüz “Yûsuf-ı nazm” terkibi üzerinde durarak bu kavramın Klasik Türk edebiyatı poetikasındaki yerini divanlar üzerinden tespit etmeye çalıştık. Bu amaçla yüzyıllara göre klasik Türk edebiyatı şairlerinin divanlarını inceledik. Giriş bölümünde poetika ve klasik şiirin poetikası hakkında kısa bilgi verdik. Edebî bir kavram olarak “Yûsuf” isminin şairlerce tercih edilen terkiplerine değindik. Ardından yüzyıllara göre “Yûsuf-ı nazm” terkibini şiirlerinde bir üslup olarak kullanan şairlerin bu kullanımlarını açıkladık. Bu şairlerin bu kavramı şiirlerinde hangi amaç doğrultusunda kullandıklarını tespit ettik. “Yûsûf-ı nazm” ibaresinin klasik Türk şiirinin poetikasında güzel şiiri yansıtan bir şiir üslubu olarak kullanıldığını gördük.

Anahtar Kelimeler

Yûsuf-ı nazm, şiir, poetika, divan, klasik Türk edebiyatı

A COMPOSİTİON BASED ON METAPHOR IN THE POETİCS OF CLASSİCAL TURKİSH POETRY: YÛSUF-I NAZM

Öz

Poetics, which is called the art of poetry in literature, is a literary term used to determine the understanding and style of poetry in Classical Turkish literature, which is almost a poetry literature in itself. In Classical Turkish poetry, we see thoughts on the art of poetry mostly in the prefaces of divan, in the evaluations of biographies about the poet and poetry, in the reason for the writing of mesnevis, and in the poems in divans that contain the poets' comments on their own poems. Almost every poet in classical Turkish literature has a divan or small divan. A thoroughly examination of the divans that gave their name to the literature of a period will reveal the poetic characteristics of classical poetry. The words and phrases used in the works, the dreams and images attributed to them, the quality of the words used and the meanings they acquire in the context are factors in determining the distinctive qualities of the poet and his poetry, while revealing the understanding of art of the literary tradition in which it is located. In this study, we tried to determine the place of this concept in the poetics of Classical Turkish literature through divans by focusing on the composition "Yûsuf-ı nazm", which we think is a poetic element of Classical Turkish poetry. For this purpose, we analyzed the divans of the poets of Classical Turkish literature according to the centuries. In the introduction section, we gave brief information about poetics and the poetics of classical poetry. As a literary concept, we touched upon the preferred compositions of the name "Yûsuf" by the poets. Then, we explained the usage of the poets who used the term "Yûsuf-i nazm" as a style in their poems according to the centuries. We determined for what purpose these poets used this concept in their poems. We have seen that the phrase "Yûsuf-i nazm" is used as a poetic style reflecting beautiful poetry in the poetics of classical Turkish poetry.

Anahtar Kelimeler

Yûsuf-i nazm, poetry, poetics, divan, classical Turkish literature

Kaynakça

• Akdoğan, Yaşar. Ahmedî Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2022. Erişim 08.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78357/ahmedi-divani.html
• Akkuş, Metin. Nefî Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. Erişim 27.11.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-206118/nefi-divani.html
• Aristoteles. Poetika. çev. İsmail Tunalı. İstanbul: Remzi Kitabevi, VII. Bölüm, 1987.
• Arslan, Ömer. Ubeydî Dîvânı (Metin ve İnceleme). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Aydın, Gamze. Bosnalı Sâbit Dîvânı'nın Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2019.
• Aydın, Haluk. Cevrî Divanı’nın Tahlili. Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2010.
• Bayram, Yavuz. Adlî Dîvânı (Dîvân-ı Sultân Bâyezîd-i Sânî). E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. Erişim 08.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215522/adli-divani.html
• Bilgegil, M. Kaya. Cehennem Meyvası. İstanbul: Salkımsöğüt Yayınları, 2018.
• Bilkan, Ali Fuat. Nâbî’nin Türkçe Divanı (Karşılaştırmalı Metin). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı, Yayımlanmış Doktora Tezi, 1993.
• Bozkurt, Nejat. Sanat ve Estetik Kuramları. İstanbul: Ara Yayıncılık, 1992.
• Coşkun, Menderes. “Klasik Türk Şairinin Poetikası Üzerine”. bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi (2011), 57-80.
• Çavuş, Mehmet Fatih. 15. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinin Poetikası. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2019.
• Çavuşoğlu, Mehmed. Yahyâ Bey (Taşlıcalı) Dîvân. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2023. Erişim 28.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-356059/taslicali-yahya-bey-divani.html
• Çavuşoğlu, Mehmed – Tanyeri, M. Ali. Hayretî Dîvân. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2023. Erişim 20.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-356054/hayreti-divani.html
• Çolak, Şeyma. “Klasik Türk Edebiyatında Güzelliğin Sembol İsmi Olarak “Hz. Yûsuf”. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (2020), 1-12.
• Dinçer Arslan, Sedanur. Nev’î Divanı Sözlüğü (Bağlamsal Dizin ve İşlevsel Sözlük). Ardahan: Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2017.
• Doğan, Muhammet Nur. “Lafız-Mana İlişkisi Bağlamında Klasik Türk Şiirinin Poetikası”. Dîvân Toplantıları-I, Mazmûndan Poetikaya. ed. M. Esat Harmancı vd. 89-9. Kocaeli: İKSAD Global Yayıncılık, 2020.
• Doğan, Muhammet Nur. Fâtih Dîvânı Şerhi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2023.
• Erkal, Abdulkadir. 17. Yüzyıl Divan Şiiri Poetikası. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2009.
• Ersoy, Ersen - Ay, Ümran. Hoca Dehhânî Divanı. ed. Nihat Öztoprak 67-132. Ankara: Türk-İslâm Bilim Kültür Mirası Dizisi: VII, 2017.
• Erten, Saniye Rukiye. Kayseri Raşit Efendi Eski Eserler Kütüphanesi’ndeki Bağdatlı Rûhî Dîvânı Nüshası (Metin-İnceleme). Yozgat: Yozgat Bozok Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Felek, Özgen. Antakyalı Münîf Divanı Tahlili. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Felek, Özgen. Fehîm-i Kadîm Dîvânı’nın Tahlîli. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilimdalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2007.
• Gök, Selim. Hayretî Divanı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2017.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Mevlânâ Celâleddin, Dîvân-ı Kebîr I. İstanbul: Remzi Kitabevi, Ankara Caddesi, Yükselen Matbaası, 1957.
• Gülpınar, Hatice. Bosnalı Âsım Dîvânı’nın Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2023.
• İpekten, Haluk. Karamanlı Nîzâmî, Dîvân. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2020.
• Kaplan, Mahmut. Neşâtî, Dîvân. E-kitap: Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2019. Erişim 21.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78354/divanlar.html
• Kaplan, Mehmet. Şiir Tahlilleri I “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar”. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
• Karaköse, Saadet. Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017. Erişim 22.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194357/nevi-zade-atayi-divani.html
• Kavruk, Hasan. Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2021. Erişim 10.01.2024. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10655,seyhulislamyahyadivani.html
• Kaya, Bayram Ali. Azmizâde Hâletî Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017. Erişim 22.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196456/azmizade-haleti-divani.html
• Keklik, Murat. Üsküplü İshak Çelebi Divanı. Bişkek: Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkoloji Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2014.
• Kılıç, Filiz. Divan Edebiyatında Politika Denemeleri: Tezkire Önsözleri, Klâsik Türk Edebiyatının Peşinden. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Kılıç, Filiz. Sehî, Latîfî, Âşık Çelebi Tezkirelerinden Hareketle XVI. yy. Tezkirelerinde Bazı Üslûp Özellikleri, Klâsik Türk Edebiyatının Peşinden. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Kılınç, Abdülhakim. Fûzûlî Dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Kırkkılıç, H. Ahmet. Murâdî Dîvânı Sultan Üçüncü Murat. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları: VI, 2012.
• Kola, Fatma. Usûlî Dîvânı Tahlîli. Giresun: Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Kurtoğlu, Orhan. Diyarbakırlı Lebîb Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük). E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017. Erişim 23.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194358/diyarbakirli-lebib-divani.html
• Kurtoğlu, Orhan. Zâtî Dîvâni (Gazaller Dışındaki Şiirler). E-Kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017. Erişim 24.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194358/diyarbakirli-lebib-divani.html
• Kurtoğlu, Orhan. Bosnalı Âsım Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. Erişim 25.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208667/bosnali-asim-divani.html
• Küçük, Sabahattin. Bâkî Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. Erişim 27.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78361/baki-divani.html
• Mengi, Mine. Mesîhî Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2020. Erişim 29.12.2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-272452/mesihi-divani.html
• Mermer, Ahmet. Mezâkî Hayatı, Edebî Kişilği ve Divanı’nın Tenkidli Metni. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Sayı: 87, Dîvânlar Dizisi: 3, 1991.
• Okçu, Naci. Şeyh Gâlib Dîvânı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2014. Erişim 08.01.2024. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78404/seyh-galib-divani.html
• Okuyucu, Cihan. Divan Edebiyatı Estetiği. İstanbul: Kapı Yayınları, 2013.
• Solmaz, Süleyman. Onaltıncı Yüzyıl Tezkirelerinde Şâirin Dünyası. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Süer, Fatih Ramazan. Şemseddîn Sivâsî Dîvânı (İnceleme-Metin). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslâm Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, Türk-İslâm Edebiyatı Bilim Dalı, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2015.
• Şenödeyici, Özer. Naili Divanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük]. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2011.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. Edebiyat Üzerine Makaleler. İstanbul: Dergah Yayınları, 1977.
• Tanyıldız, Ahmet. “Kelimenin Fesâhati ve Fasîh Dîvânı Örneği”. I. Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu (Prof. Dr. Tunca Kortantamer Anısına). 206-217. Kayseri: 2009.
• Tarlan, Ali Nihat. Hayâlî Bey Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1945.
• Tarlan, Ali Nihat. Edebiyat Meseleleri. İstanbul: Ötüken Yay, 1981.
• Tarlan, Ali Nihat. Makalelerinden Seçmeler. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1990.
• Tarlan, Ali Nihat. Necâtî Beg Dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1992.
• Tarlan, Ali Nihat. Zâtî Dîvânı (Edisyon Kritik veTranskripsiyon) Gazeller Kısmı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1967.
• Taşdelen, İshak. Peygamber Kıssalarının Klasik Türk Şiirine Yansımaları. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Tatçı, Mustafa. Yûnus Emre, Dîvân -Seçmeler-. Ankara: DİB Yayınları, 2021.
• Tolasa, Harun. “Divan Şairlerinin Kendi Şiirleri Üzerine Düşünce ve Değerlendirmeleri”. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1 (1982), 199-230.
• Topak, Zafer. 18. Yüzyıl Divan Şiiri Poetikası (Arpaemînizâde Sâmî, Edirneli Kâmî, Esrâr Dede, Nedîm, Seyyîd Vehbî, Şeyh Gâlib, Vâhîd Mahtumî). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2017.
• Topçu, Mümin. Dîvân-ı Rizâyî (Tenkitli Metin). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Uludağ, Erdoğan. Şeyhülislam Bâhâyî Divanı (İnceleme- Karşılaştırmalı Metin). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Tunalı, İsmail. Estetik. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1989.
• Üzgör, Tahir. Türkçe Dîvân Dîbâceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Üzgör, Tahir. “Dîbâce”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. IX, 1994, 277-278.
• Yavuz, Kemal. Mu'înî - Mesnevî-i Murâdiyye. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2007. Erişim 08.01.2024. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78437/muini---mesnevi-i-muradiyye.html
• Yavuzer, Hayati. Kemâl Ümmî Dîvânı, İnceleme- Metin. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Yayımlanmış Doktora Tezi, 1997.
• Yıldız, Alim - Yıldırım, Yusuf. Nesîmî Kitabı. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Rektörlük Matbaası, 2019.
• Yiğit, Ahmet Selman. Nâbî Divanı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2018.