Didactic Elements in the Ghazals of Hekîm Sinan (Shaykhî) of Kütahya

Yıl 2025, Sayı: 23 [GÜZ 2025], 144 - 167, 25.10.2025

Ömer Faruk Güler

https://doi.org/10.28981/hikmet.1735858

Öz

As the number of studies on Classical Turkish literature increases, it becomes more evident how magnificent this literary tradition truly is, despite various attempts to disparage it. Efforts to portray it as disconnected from the common people have resulted in labels such as “literature of the elite,” “court literature,” or “enderun literature.” However, closer engagement with the texts reveals that classical Turkish literature is far from being accurately characterized by such labels. Alongside philological studies, content analysis also plays a crucial role in this regard. Analyses demonstrate that divan poets frequently incorporated various elements of social life into their works. This study examines the ghazals of Shaykhî, one of the prominent divan poets, within the context of advice. Educated in sufism, wisdom, and medicine, Shaykhî is also recognized as an “eye physician.” The fact that Ottoman physicians possessed knowledge of politics, history, and philosophy, and often enlightened the public in these areas as well, constitutes the starting point of this research. Shaykhî’s ghazals were analyzed in terms of advisory content, and couplets containing such elements were identified through the scanning method. The findings indicate that Shaykhî composed couplets offering advice on the transience and futility of the world, the requirements of love, hypocrisy, arrogance, attachment to wealth and status, patience, gratitude, benevolence, purity of heart, trust in God, repentance, generosity, and the safeguarding of orphan’s property. It can thus be argued that the poet sought to raise public awareness from religious, mystical, moral, sociological, and psychological perspectives. In the study, these couplets were classified under relevant thematic headings and explained along with their textual and conceptual foundations, thereby demonstrating the extent to which this “physician-poet” employed advice in his ghazals

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature , Poet , Şeyhî (Shaykhî) , Ghazals , Advice/Didactic Elements

Kütahyalı Hekîm Sinan (Şeyhî)’ın Gazellerinde Nasihat

Öz

Klasik Türk edebiyatı metinleri üzerine yapılan akademik çalışmaların sayısı arttıkça çeşitli sebepler ve yaftalamalarla kötülenmeye çalışılan bir edebî geleneğin aslında ne kadar muhteşem olduğu daha da anlaşılmaktadır. Bilhassa halka yabancı olarak gösterilme çabaları neticesinde bu edebiyata “yüksek zümre, saray, enderun” gibi isimler verilmeye çalışılmıştır. Hâlbuki metinlerin içerisine girildiğinde klasik Türk edebiyatının bu türden isimlerle hiç de müsemma olmadığı gün geçtikçe tebarüz etmektedir. Özellikle metin neşri çalışmaları yanında muhteva incelemeleri, bu anlamda önem kazanmaktadır. Dîvân şairlerinin, eserlerinde sosyal yaşam, giyim-kuşam, eğlence, yeme-içme, kozmetik, süslenme, musiki, tıp, din, tasavvuf, nasihat gibi pek çok unsuru kullandıkları, tahlil çalışmalarıyla açıkça ortaya konmaktadır. Bu çalışmada ise klasik Türk edebiyatının önde gelen şairlerinden Şeyhî’nin gazelleri, nasihat bağlamında değerlendirilmiştir. Bilindiği gibi tasavvuf, hikmet ve tıp alanında derin bir eğitim alan şair, döneminde “göz hekimi” olarak tanınmıştır. Hekim kelimesinin “tabip” anlamı yanında “hikmet sahibi, her şeyi bilen” gibi anlamları da vardır. Osmanlı dönemindeki hekimlerin siyaset, tarih, felsefe gibi alanlarda dahi söz sahibi oldukları ve bu konularda da halkı aydınlattıkları bilgisi, bu çalışmanın çıkış noktası olmuştur. Hekîm Sinan’ın gazelleri nasihat ve hikmet bağlamında incelenmiş, şairin gazellerinde bu tür veriler içeren beyitler tarama yöntemiyle tespit edilmiştir. Çalışma neticesinde Şeyhî’nin dünya hayatının geçiciliği, dünyanın vefasızlığı, aşkın gerekleri, riyakârlık, benlik, kibir, gurur, mal ve makam sevgisi, sabır, şükür, ihsan, gönül temizliği, tevekkül, tevbe, cömertlik, yetim malı, sükût konularında nasihat içeren beyitler kaleme aldığı görülmüştür. Dolayısıyla şairin dinî, tasavvufi, ahlaki, sosyolojik ve psikolojik konularda halkı bilinçlendirmeye çabaladığı söylenmelidir. Çalışmada beyitler, ilgili başlıklar altında sınıflandırılıp dayanak noktalarıyla beraber açıklanmıştır. Böylece “hekîm” bir şairin, gazellerinde nasihati ne derece kullandığı ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı , şair , Şeyhî , gazel , nasihat

Kaynakça

• A. Z. Gümüşhanevî. Ramûz el-Ehâdis (Hadisler Deryası). 2 Cilt. İstanbul: Gonca Yayınevi, 1997.
• Ahterî Mustafa Efendi. Ahterî-i Kebîr. İstanbul: Nadir Eserler Kitaplığı, 2011.
• Akkuş, Metin. Klâsik Türk Şiirinin Anlam Dünyası, Edebi Türler ve Tarzlar. Erzurum: Fenomen Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. 2 Cilt. İstanbul: İnkılâb Yayınları, 7. Basım, 1993.
• Alıcı, Lütfi. “Klasik Türk Şiirinde Muhabbet Kanunları”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 19 (2008), 119-142.
• Aliyyü’l-Karî. Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler. çev. Halil İbrahim Kutlay. İstanbul: İnkılâb Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Arslan, Mehmet. Pendnâme-i Zarîfî. Sivas: Dilek Matbaacılık, 1994.
• Ayan, Hüseyin. Leylâ vü Mecnûn, Fuzûlî. İstanbul: Dergâh Yayınları, 6. Basım, 2014.
• Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lugatı, Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2011.
• Beyzadeoğlu, Süreyya A. Lutfiyye, Metin Tespiti, Sünbülzâde Vehbî. Ankara: MEB Yayınları, 3. Basım, 2022.
• Biltekin, Halit. Şeyhî Dîvânı. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018.
• Biltekin, Halit. Şeyhî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Doktora, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim Cu’fî. el-Câmi’u’s-Sahîh. I-V Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 2011.
• Bülbül, Tuncay. “Şeyhî, Yûsuf Sinâneddîn”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2014.
• Canım, Rıdvan. Divan Edebiyatında Türler. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Canım, Rıdvan. Latîfî, Tezkiretü’ş-şu’arâ ve Tabsıratü’n-nüzemâ (İnceleme-Metin). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2000.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Otto Yayınları, 6. Basım, 2014.
• Ceylan, Ömür. Böyle Buyurdu Sûfî. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Çağrıcı, Mustafa. “İhsan”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/544-546. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çağrıcı, Mustafa. “Nasihat”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/408-409. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 30. Basım, 2013.
• DİA. “Kutadgu Bilig”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 26/478-480. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Erbay, Nazire. “Eşrefoğlu Rûmî’nin Gazellerinde Nasihat ve Nefis Muhasebesi”. Doğu Esintileri Dergisi 3 (2015), 295-315.
• Erkan, Arif. El-Beyân. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2013.
• Ertuç, Hüseyin. “İslamda Yetimlerin Hukuki Statüsü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2009), 127-150.
• Eşrefoğlu Rûmî. Müzekki’n-Nüfûs. İstanbul: İnsan Yayınları, 5. Basım, 2013.
• Gültekin, İbrahim. “Taşlıcalı Yahyâ Bey’in Divanı’nda Nasihatname Türünde Yazılmış Şiirler ve Bu Şiirlerin Konuları, Dili ve Üslubuna Dair Bazı Hususiyetler”. Turkish Studies-İnternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8/9 Summer (2013), 1525-1552.
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 7. Basım, 1989.
• Hengirmen, Mehmet. Öğütler ve Atasözleri, Güvâhî, Pend-nâme. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• İ. Kayyim El-Cevziyye. Sabredenler ve Şükredenler. çev. Enes Akhan - Abdullah Özdemir. İstanbul: Ehil Yayıncılık, 1. Basım, 2022.
• İsen, Mustafa. Sehî Bey Tezkiresi, Heşt Behişt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 1998.
• İsen, Mustafa - Kurnaz, Cemal. Şeyhî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 1990.
• İspir, Meheddin. “Ahmet Paşa Divanı’nda Türler”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 26 (2004), 103-117.
• Karagöz, İsmail vd. Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Karaismailoğlu, Adnan. Klasik Dönem Türk Şiiri İncelemeleri. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 2001.
• Kartal, Ahmet. Doğunun Uzun Hikâyesi, Türk Edebiyatında Mesnevi. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Kavruk, Hasan. Şeyhülislâm Yahyâ Divânı. Ankara: MEB Yayınları, 3. Basım, 2023.
• Kılıç, Filiz. Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ, İnceleme Metin. 3 Cilt. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Kılıç, Mahmut Erol. Tasavvufa Giriş, Disiplinler Arası Bir Bakış. İstanbul: Sufi Kitap Yayınları, 9. Basım, 2017.
• Küçük, Sabahattin. Bâkî Dîvânı, Tenkitli Basım. Ankara: TDK Yayınları, 2. Basım, 2011.
• M. Âsım Efendi. Burhân-ı Katı. İstanbul: TDK Yayınları, 2. Basım, 2009.
• M. F. Abdülbâkî. el-Mu’cemü’l-Müfehres li-Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dârülmarife, 8. Basım, 2010.
• M. İbn Arabî. İlâhî Aşk. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İnsan Yayınları, 23. Basım, 2024.
• Nayman Demir, Meral. “Hem Şair Hem Şârih: Dânişî’nin Kendi Gazellerine Yazdığı Şerhler”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Academic Literature] 9/18 (2023), 148-190.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfilik, Kalenderîler, XIV - XVII. Yüzyıllar. İstanbul: Timaş Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Onay, Ahmet Talât. Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü. Ankara: Birleşik Yayınevi, 1. Basım, 2007.
• Önal, Mehmet. “İslam Hikmet Anlayışına Dayalı Bir Tıp Felsefesi Önerisi”. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi 3 (2007), 145-154.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 24. Basım, 2014.
• Pala, İskender. “Nasihatnâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/409-410. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Pala, İskender. Yusuf Nâbî, Hayriyye. İstanbul: Kapı Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Polat, Esma. XVII. Yüzyıl Divanlarında Nasihat. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Doktora, 2018.
• Redhouse, James W. Müntehabât-ı Lügât-i Osmâniyye. Ankara: TDK Yayınları, 2016.
• Solmaz, Süleyman. Şeyhî, Hayatı-Sanatı-Eserleri-Bazı Şiirlerinin Açıklamaları. Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Şentürk, Ahmet Atilla. Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî yahut Zâhid Hakkında. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1996.
• Şentürk, Ahmet Atilla. “Klasik Şiir Estetiği”. Türk Edebiyatı Tarihi. ed. Talat Sait Halman. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 2007.
• Şentürk, Ahmet Atilla. “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sabiteler (Burçlar)”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 90 (1994), 131-180.
• Şentürk, Ahmet Atilla. Osmanlı Şiiri Antolojisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 3. Basım, 2006.
• Şentürk, Ahmet Atilla. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi, 1. Basım, 2016.
• Şentürk, Ahmet Atilla. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi, 1. Basım, 2020.
• Şentürk, Ahmet Atilla - Kartal, Ahmet. Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 11. Basım, 2016.
• Tarlan, Ali Nihat. Hayâlî Bey Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 1945.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. Osmanlı Bilginleri-eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2019.
• Tek, Abdurrezzak. Tasavvufî Mertebeler, Hâce Abdullah el-Ensârî el-Herevî Örneği. İstanbul: Emin Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat Yayınları, 3. Basım, 2003.
• Tökel, Dursun Ali. Divan Şiirinde Şahıslar Mitolojisi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2. Basım, 2016.
• Vanlı, Murat. “Divân Şiirinde Ahlâk-ı Zemîme Tasavvuru”. Sufiyye Dergisi 11 (2021), 281-314.
• Yeşilbağ, Semih. “Trabzonlu Mehmed Emin Efendi Divanı’nda Nasihat”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Trabzon Sempozyumu-I. 1315-1347. Trabzon, 2022.
• Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Ayet ve Hadisler. İstanbul: Kesit Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Zavotçu, Gencay. Şeyhî-Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri, Bazı Şiirlerinin Nesre Çeviri ve Açıklamaları. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 1. Basım, 2025.