Gündelik Hayattan Klasik Türk Şiirine Misvak

Yıl 2025, Sayı: 23 [GÜZ 2025], 376 - 396, 25.10.2025

Zeynep Safi

Öz

Klasik Türk şiiri mitolojiden tasavvufa, siyasetten gündelik hayata kadar pek çok kaynağa haizdir. Anadolu’daki eski medeniyetlerden, Türklerin bu coğrafyaya değin yerleşim sürdükleri coğrafyalar veya etkileşim kurdukları toplumlardan aktarılan kültür ve inanç sistemleri toplumsal bellekte yer edinmiştir. Müşterek inançlar sürdürülmüş, benzer imajlar birbirini çağrıştırmış ve bunlar şairin tasavvur dünyasında yer ederek edebiyata sirayet etmiştir. Şairin tasavvur dünyasından şiire aksettirdiği malzemelerden biri misvaktır. Hem gündelik hayattan bir rutinin hem de uhrevi bir pratiğin ortak nesnesi olan misvak da Osmanlı öncesi uygarlıklarda benzer nitelikli araçlarla aynı motivasyona sahip olmuştur. Bu makalede, misvağın gündelik hayattaki işlevsel ve sembolik dönüşümlerinin klasik Türk şiirindeki varlığı ve başkalaşımı araştırılmıştır. Bunun için önce klasik Türk şairinin tasavvur dünyasına sirayet edebilecek derecede misvağın materyal, manevi ve metaforik düzlemlerdeki tarihî süreci ele alınmıştır. Sonra klasik Türk edebiyatında misvak kelimesinin geçtiği şiir örneklerinde bu bilgilerin ne ölçüde karşılığı olduğu incelenmiştir. Böylece toplumsal bellekte yer alan imajların klasik Türk şairinin tasavvurunda nasıl bir yer alacağına ve bu imajların şiirle nasıl bir dönüşüm yaşayabileceğine dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Şiiri , Gündelik Hayat , Toplumsal Bellek , Mitoloji , Misvak

From Daily Life to Classical Turkish Poetry Miswak

Öz

Classical Turkish poetry has many sources, from mythology and sufism to politics and everyday life. Cultural and belief systems transmitted from ancient civilizations in Anatolia, from the lands where Turks settled in this region, or from the societies with which they interacted, have become etched in collective memory. Shared beliefs have persisted, similar images have evoked each other, and these have found their way into the poet's world of imagination, permeating the literature. One of the materials the poet's world of imagination conveyed in the poetry is miswak. A shared object of both a daily routine and an otherworldly practice, miswak shared the same motivation as similar tools in pre-Ottoman civilizations. This article studies presence and transformation of miswak’s functional and symbolic transformations in everyday life, in classical Turkish poetry. To this end, the historical process of the miswak in its material, spiritual, and metaphorical dimensions, to the extent that it could permeate the imaginative world of the classical Turkish poet, was first addressed. Then, the extent to which this information is reflected in the examples of poems in which miswak is used in classical Turkish literature, was examined. Thus, attention is drawn to how images in the social memory find a place in the imagination of the classical Turkish poet and how these images can undergo a transformation through poetry.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Poetry , Daily Life , Collective Memory , Mythology , Miswak

Kaynakça

• Adanır, Sultan. İlk Dönem Sufilerinde Bir Nefs Terbiye Yöntemi Olarak Açlık. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Akpınar, Şerife. Âgâh Dîvânı ve İncelenmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Aksoyak, İsmail Hakkı. Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208602/gelibolulu-mustafa-ali-divani.html
• Altıntaş, Semih. “Sosyal Bilimlerin Araştırma Yönteminden Yaşam Felsefesine: Hermeneutik Yöntemin Zaman İçindeki Dönüşümü”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 51 (Ağustos 2022), 459-479.
• Apaydın, Elif. “Salvadora Persica (misvak) bitkisinden elde edilen uçucu yağın antioksidan ve antimikrobiyal aktivitelerinin araştırılması”. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 22/3 (Haziran 2018), 1001-1006.
• Arslan, Mehmet. Bursalı İffet Divanı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215364/bursali-iffet-divani.html
• Baytop, Turhan. “Misvak”. TDV İslam Ansiklopedisi, 30/190-191. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005.
• Bektaş, Ekrem. Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Hayatı-Sanatı ve Dîvânı’nın Tenkitli Metni. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Bilgin, Abdullah Azmi. Nigârî Dîvân. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2011. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194361/nigari-divani.html
• Bilgin, Ayşe Kübra. Klâsik Türk Edebiyatı Mesnevilerinde Bir Sağaltım Olarak İbadetler (XV. Yüzyıla Kadar). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bottéro, Jean – Kramer, Samuel Noah. Mezopotamya Mitolojisi. Çev. Alp Tümertekin. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür, 2017.
• Boz, Erdoğan. Hakîkî Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194363/hakiki-divani.html
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi, 2009.
• Derman, Mustafa Uğur. “Kalem”. TDV İslam Ansiklopedisi, 24/245-247. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
• Dilek, Yeşim – Bahar, Hasan. “Eski Mezopotamya Dininde ve Ritüellerinde Nesnelerin Kutsallığı ve Önemi”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6/3 (Eylül 2019), 1340-1372.
• Eliade, Mircea. Şamanizm. Çev. İsmet Birkan. Ankara: İmge Yayınları, 1999.
• Eralp Güner, Ecem. Eskiçağ’da Doğu Akdeniz’de Kutsal Alanlarda Arınma. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Erbay, Nazire. “Mevlânâ’nın Rubâilerinde Tekâmülün Dört Unsuru Şarap, Kadeh, Sâki ve Şems”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 111 (2016), 101-112.
• Fayda, Mustafa. “Bilâl-i Habeşî”. TDV İslam Ansiklopedisi, 6/152-153. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Gürgendereli, Müberra. Mostarlı Hasan Ziyâ’î Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196834/mostarli-hasan-ziyai-divani.html
• Hadis, Hadis Arama Motoru. “Aranan: misvak”. Erişim 8 Aralık 2024. https://hadiskitaplari.com/
• Harmancı, Mahmut Esat. Süheylî. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194364/suheyli-divani.html
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• İsen, Mustafa. “Orta Asya Türk Dilinin Anadolu Türk Diline Etkisi ve Ahmet Yesevî”. Bilig Bilim ve Kültür, 1 (Bahar 1996), 13-16.
• Kalkışım, Muhsin. Şeyh Gâlîb Dîvânı. Ankara: Akçağ, 1994.
• Kaya, Bayram Ali. Azmizâde Hâletî Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196456/azmizade-haleti-divani.html
• Kayaokay, İlyas. “Osmanlı Edebî Metinlerinde ‘Diş Bilemek’ Deyiminin Anlam Çerçevesi”. Vakıf İnsan Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı. ed. Üzeyir Aslan – Hakan Taş. 1/475-495. İstanbul: Kriter, 2019.
• Kezian, A. Steven. “The History of the Dental Profession - From Ancient Origins to Modern Day”. Pacific Journal of Health 3/1 (2020), Article 2.
• Kılıç, Yusuf – Başol, Serkan. “Hitit Büyü Metinlerinde Geçen Bazı Otsu Bitkiler, Ağaç Türleri ve Ahşap Nesneler”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 2/6 (Ağustos 2015), 28-58.
• Koluman, Rahmet. Hadis/Sünnette Araç-Amaç İlişkisi ve Araçların Değişebilirliği (Misvak Hadisleri Örneği). Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Kuran Yolu. Erişim 8 Aralık 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr/
• Kurtoğlu, Orhan. Diyarbakırlı Lebîb Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194358/diyarbakirli-lebib-divani.html
• Levend, Agah Sırrı. Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun, 1984. Mengi, Mine. Divan Şiiri Yazıları. İstanbul: Akçağ, 2000.
• Muhaddis, Kütüb-i Sitte Hadis-i Şerif Veritabanı: Sorgulamalar. “Aranan: Allah'ın rızasına uygun olan bir kelam”. Erişim 8 Aralık 2024. https://muhaddis.org/cgi-bin/dbman/db.cgi?db=ks&uid=default&view_search=1
• Muhaddis, Kütüb-i Sitte Hadis-i Şerif Veritabanı: Sorgulamalar. “Aranan: Allah'ın zikri dışında kelam”. Erişim 8 Aralık 2024. https://muhaddis.org/cgi-bin/dbman/db.cgi?db=ks&uid=default&view_search=1
• Muhaddis, Kütüb-i Sitte Hadis-i Şerif Veritabanı: Sorgulamalar. “Aranan: Beyanda mutlaka bir sihir var”. Erişim 8 Aralık 2024. https://muhaddis.org/cgi-bin/dbman/db.cgi?db=ks&uid=default&view_search=1
• Muhaddis, Kütüb-i Sitte Hadis-i Şerif Veritabanı: Sorgulamalar. “Aranan: dile temenna”. Erişim 8 Aralık 2024. https://muhaddis.org/cgi-bin/dbman/db.cgi?db=ks&uid=default&view_search=1
• Muhaddis, Kütüb-i Sitte Hadis-i Şerif Veritabanı: Sorgulamalar. “Aranan: geçmiş peygamberlerin sünnetleri”. Erişim 8 Aralık 2024. https://muhaddis.org/cgi-bin/dbman/db.cgi?db=ks&uid=default&view_search=1
• Muhaddis, Kütüb-i Sitte Hadis-i Şerif Veritabanı: Sorgulamalar. “Aranan: Kim sarımsak veya soğan yerse bizden uzak dursun”. Erişim 8 Aralık 2024. https://muhaddis.org/cgi-bin/dbman/db.cgi?db=ks&uid=default&view_search=1
• Mutçalı, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık, 2012.
• Nuzzolo, Massimiliano. “Man Approaching God: Some Remarks on the Egyptian and Mesopotamian Rituals of the Opening/Washing of the Mouth”. Annali. 65-77. Napoli: Arbor Sapientiae, 2012.
• Oxilia, Gregorio vd. “Earliest evidence of dental caries manipulation in the Late Upper Palaeolithic”. Scientific Reports (Temmuz 2015). Doi: 10.1038/srep12150
• Öselmiş, Mustafa. Tıbb-ı Nebevi. İstanbul: Nur, 2007.
• Özön, Mustafa Nihat. Edebiyat ve Tenkid Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1954.
• Öztoprak, Nihat. “Divan Şiirinde Osmanlı Geleneğinin İzleri” Türk Kültürü İncelemeleri 3 (2000), 155-168.
• Öztoprak, Nihat. “Divan Şiirinde Giyim Kuşam Üzerine Bir Deneme”. Divan Edebiyatı Araştırmaları 4/8 (2010), 143.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I. İstanbul: MEB, 1993.
• Pala, İskender. İki Dirhem Bir Çekirdek. Kapı: İstanbul, 2019.
• Pekolcay, Necla. İslâmî Türk Edebiyatı. İstanbul: Kitabevi, 1994.
• Radloff, Wilhelm. Türklük ve Şamanlık. Çev. Ahmet Temir vd. İstanbul: Örgün, 2008.
• Redhouse, Sir James William. Turkish and English Lexicon. İstanbul: Çağrı, 5. Basım, 2015.
• Sevimli, Erdem. “Klasik Şiirde Sinesini Dağlayan Âşık Zümresi ‘Abdallar’”. Türk Kültür ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 100 (Aralık 2021), 97-122.
• Spielman, Andrew I. “History of Oral Hygiene Tools”. Illustrated Encyclopedia of the History of Dentistry. Erişim 12 Aralık 2024. https://historyofdentistryandmedicine.com/
• Sproul, Barbara Chamberlain. Yaratılış Mitleri. Çev. Ali Bucak. İstanbul: Hil, 2018.
• Şalvarlı, Başak. Türkçe Deyim Öğretimi İçin Metin Hazırlama. Çanakkale: Çanakkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Tadinada, Aditya vd. “The evolution of a tooth brush: from antiquity to present- a mini review”. Journal of Dental Health, Oral Disorders & Therapy 2/4, (Haziran 2015), 127-130.
• Tarlan, Ali Nihad. Hayâlî Bey Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1945.
• Tarlan, Ali Nihad. Zâtî Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1968.
• Taş, Hakan. Vusûlî Dîvân. Ankara: TDK, 2015.
• Tığlı, Fatih. Bursalı Rahmî Dîvânı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Uyanık, Ümran. Kütahya Vahidpaşa İl Halk Kütüphanesi’ndeki 1153 No’lu Mesnevî-i Şerîf’in Tezhib ve Cilt Sanatı Bakımından İncelenmesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Üst, Sibel. Edirneli Nazmî Dîvânı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Yarımoğlu, Ömer. Kur’an’da ve Kelam’da Peygamberlerin Sıfatları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yayman, Berk. Mesnevî’de İbâdetler ve Tasavvufî Ahlâk. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Yenikale, Ahmet. Sünbülzâde Vehbî Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196833/sunbulzade-vehbi-divani.html
• Zuhayli, Vehbe. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi. 1. Cilt. İstanbul: Risale, 1994.