Eski Anadolu Türkçesi Tıp Metinleri Bağlamında Arap-Türk Dil İlişkileri

Yıl 2025, Sayı: 23 [GÜZ 2025], 505 - 516, 25.10.2025

Nuray Demir Öztürk

https://doi.org/10.28981/hikmet.1735901

Öz

Araplar ve Türkler uzun yüzyıllara dayanan ortak bir kültürel mirasa sahiptir. Bu iki kavim arasında İslamiyet öncesinde başlayan sınırlı ilişkiler; İslamiyet sonrasında Arap birliklerinin Orta Asya’ya kadar ulaşmalarıyla birlikte derinleşmiştir. Türklerin, önce İdil Bulgarları sonra Karahanlılar ve Oğuzlar ile birlikte İslamlaşması hızlı bir Türkçe -Arapça dil temasını da doğurmuştur. Başlangıçta dinî terminoloji ile sınırlıymış gibi gözüken Arap-Türk dil ilişkisi zamanla gelişmiş farklı sahalarda ve dönemlerde bu iki dil birbirini etkilemiştir. Bu çalışmanın konusu da Eski Anadolu Türkçesi döneminde Türk-Arap dil ilişkisini tıp metinleri üzerinden incelemektir. 13.-15. yüzyılllar arasında Anadolu sahasında kaleme alınmış mensur tıp metinlerinde tespit edilen Arapçadan alıntılanmış yaklaşık 3800 civarında kelime bulunmaktadır. Bu kelimelerin Arapçadan Türkçeye alıntılanırken hangi motivasyonların etkili olduğu, alınma şekilleri, kategorileri bu çalışmanın alt başlıklarını oluşturmaktadır. Ayrıca bir dilin diğer dilden sözcük alıntılamasının basit bir nedenselliğe dayanmadığı, ardında yatan birçok faktörün bu konuda etkin olduğu dilbilimsel yöntemler üzerinden bu çalışma ile gösterilmiştir. Türk-Arap dil ilişkisi çok boyutlu ve geniş bir zaman dilimini kapsar. Çalışmanın amacı sadece ufak bir kesit üzerinden Türk-Arap dil ilişkisinin çok boyutluluğuna ve önemine dikkat çekerek yeni çalışmaların yapılmasını teşvik etmektir.

Anahtar Kelimeler

Arapça-Türkçe , dil ilişkisi , alıntılama , tıp metinleri , Eski Anadolu Türkçesi

Arabic-Turkish Linguistic Relations in the Context of Old Anatolian Turkish Medical Texts

Öz

Arabs and Turks share a common cultural heritage that spans many centuries. The limited interactions between these two peoples, which began before the advent of Islam, deepened after the spread of Islam as Arab forces reached as far as Central Asia. The Islamization of the Turks—first through the Volga Bulgars, and later the Karakhanids and Oghuz—also gave rise to a rapid contact between the Turkic and Arabic languages. Initially appearing to be confined to religious terminology, the linguistic relationship between Arabic and Turkic developed over time, with the two languages influencing each other across various fields and historical periods. The focus of this study is to examine the Turkish-Arabic linguistic relationship during the Old Anatolian Turkish period through medical texts. In the Anatolian region between the 13th and 15th centuries, around 3,800 Arabic-derived words have been identified in prose medical texts. This study explores the motivations behind borrowing these words from Arabic into Turkish, the methods of borrowing, and their classifications. It also demonstrates—through linguistic methods—that word borrowing from one language to another does not stem from simple causality, but rather involves multiple underlying factors. The Turkish-Arabic linguistic relationship is multidimensional and spans a broad timeframe. The aim of this study is to highlight the complexity and significance of this relationship, even through a small sample, and to encourage further research in this area.

Anahtar Kelimeler

Arabic-Turkish , linguistic relationship , borrowing , medical texts , Old Anatolian Turkish

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti. Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II: Tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1959.
• Argunşah, Mustafa vd., Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2010.
• Ata, Aysu. Nâsırüd-dîn bin Burhâbüd-dîn Rabgûzî, Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
• Ata, Aysu. Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
• Atalay, Besim. Divanü Lügati't-Türk Tercümesi. I-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1985.
• Bayat, Ali Haydar. Abdülvehhâb bin Yûsuf ibn-i Ahmed el-Mârdânî Kitâbu’l-Müntehab fî’t-Tıb (823/1420) İnceleme-Metin-Dizin-Sadeleştirme-Tıpkıbasım. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği, 2005.
• Braunmüller Kurt - Juliane House, Convergence and Divergence in Language Contact Situations. Amsterdam&Philedelphia: John Benjamins, 2009.
• Bussmann, Hadumod. Routledge Dictionary of Language and Linguistics. London: Routledge, 1996.
• Camphell, Lyle. Historical Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2013.
• Can, Özge – Kayabaşı, Demet. “Contact Linguistics Etkileşimsel Dilbilim”. Tehlikedeki Diller Dergisi, 4/6-7 (Ankara 2015), 7-21.
• Canpolat, Mustafa - Önler, Zafer. İshâk Bin Murâd Edviye-i Müfrede. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Cihan, Cihad. “Türk-Sasani Askerî İttifakları ve Sasani Ordusunda Türkler / Turk-Sassanian Military Alliances and Turks in the Sassanian Army”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12/32 (Aralık 2015), 89-107.
• Cronhamn, Sandra. Quantifying loanwords. Lund University, 2018.
• Çelik, Anıl. Terceme-i Kāmilü’s-Sınāʻa (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Demir Öztürk, Nuray. “Muhammed Bin Mahmûd-ı Şirvânî’nin ‘İlyâsiyye’ İsimli Tıp Eserinin İncelenmesi”. İlk Dönem Türkçe İslâmî Eserler Özel Sayısı-II, 106 (Ankara: Yeni Türkiye, 2019), 598-625.
• Enfield, Nick. J. Linguistic Epidemiology: Semantics and grammar of Language Contact in Mainland Southeast Asia. Londra: Routledge, 2002.
• Eraslan, Kemal. “Hakîm Ata ve Mirâc-nâme'si”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi 10 (1979), 243-304.
• Eraslan, Kemal. Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1993.
• Erdağı Doğuer, Binnur. Hekim Bereket Ḫulāṣa Metin-Sözlük. Ankara: Ürün Yayınları, 2016.
• Erdağı Doğuer, Binnur. Hekim Bereket Tuḥfe-i Mübārizī Metin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Gülsevin, Gürer – Boz, Erdoğan. Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi, 2004.
• Hacıeminoğlu Necmettin. "Karahanlılar". TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/karahanlilar#2-karahanli-turkcesi (03.07.2025).
• Hacıeminoğlu, Necmettin. Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Harezmî. Muhabbet-nâme. haz. Yaşar Şimşek. Ankara: Akçağ Yayınları, 2024.
• Haspelmath, Martin. “Lexical borrowing: Concepts and issues”. Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook. (eds.) Martin Haspelmath and Uri Tadmor. 35–54. (Berlin: De Gruyter Mouton, 2009.
• Haspelmath, Martin. “Loanword typology: Steps toward a systematic cross-linguistic study of lexical borrowability”. Aspects of language contact: New theoretical, methodological and empirical findings with special focus on Romancisation processes. (eds.) Thomas Stolz, Dik Bakker & Rosa Salas Palomo. 43-62. Berlin: Mouton de Gruyter, 2008.
• Hudûdu’l-Âlem. İngilizceden çev., Abdullah Duman-Murat Ağarı, İstanbul: Kitabevi, 2008.
• İbn Fazlan. Onuncu Asırda Türkistan’da Bir İslam Seyyahı İbn Fazlan Seyahatnâmesi Tercümesi. haz. Ramazan Şeşen, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1975.
• Johanson, Lars. “Turkic language contacts in a typology of code interaction”. Turcologica 61 (Wiesbaden 2006), 4–26.
• Johanson, Lars. Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler. çev. Nurettin Demir. 2014.
• Karasoy, Yakup. Sirâcü’l-Kulûb: Gönüllerin Işığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Korkmaz, Zeynep. “Selçuklular Çağı Türkçesinin Genel Yapısı”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 20 (1973), 17-34.
• Kurban, Ferhat. Şirvani Mahmud Sulṭāniye (Giriş-Metin-Sözlük). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Erken Dönem Arap-İslâm Edebiyatında 'Türk' Tasavvuru”. Türklük Araştırmaları Dergisi, 11 (2002), 7-29.
• Mahmud bin Ali, Nehcü'l- Ferâdis Cennetlerin Açık Yolu. çev. Janos Eckmann. haz. Semih Tezcan- Hamza Zülfikar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Menz, Astrid. “Slav Dillerinin Gagauzcaya Etkisi”, Bilig 24 (Ankara 2003), 23-44.
• Necef, Ekber N. Karahanlılar. İstanbul: Selenge Yayınları, 2005.
• Önler, Zafer. Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifâ I Giriş-Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1990.
• Önler, Zafer. Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifa II Sözlük. İstanbul: Simurg, 1999.
• Özgüdenli, Osman G. Selçuklular Cilt I. Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157). İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Sağol, Gülden. Old Turkish and Persian Inter-Linear Qur’an Translations II: An Inter-Linear Translation of the Qur’an into Khawarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile. (Part I: Introduction and Text), Harvard: Harvard Üniversitesi. 1993.
• Sakin, Orhan vd. Tabîb İbn-i Şerîf Yâdigâr 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı Yâdigâr-ı İbn-i Şerîf. İstanbul: Geleneksel Tıp Derneği, 2017.
• Stachowski, Marek. Etimoloji. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2011.
• Şahin, Mehmet Ünal. Mü’min bin Mukbil Miftāḥü’n-nūr ve Ḫazāinü’s-Sürūr (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini). Malatya: İnönü Üniversitesi, Yayımlamamış Doktora Tezi, 1994.
• Şeyh İslâm. Mu‘înü’l-Mürîd, İnceleme, Metin, Çeviri, Dizin,Tıpkıbasım. haz. Recep Toparlı-Mustafa Argunşah, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008.
• Taşağıl, Ahmet. "Talas Savaşı". TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/talas-savasi (04.06.2025).
• Tekin, Talât. Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
• Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar. İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Thomason, Sarah G. Language Contact. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2001.
• Yelten, Muhammet. Şirvanlı Mahmud Kemâliyye (Giriş-İnceleme-Cümle Bilgisi-Metin Sözlük). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1993.
• Yıldırım, Onur. Et-Teshil Fi’t-Tıbb (Kitāb-ı Teshīli’l-Mevlanā Şemseddin) (İnceleme Metin-Dizin). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Yıldız, Hakkı Dursun. İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2019.
• Yiğit, İsmail. "Emevîler". TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/emeviler#1 (03.06.2025).
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb Ḫarizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. 3. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Yüknekî, Edib Ahmed. Atabetü’l-Hakâyık. haz. Serkan Çakmak. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Yüksel, Ahmet Turan. "Ubeydullah b. Ziyâd". TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ubeydullah-b-ziyad (03.06.2025).