Abbasi Halifesi el-Muktefi Liemrillah’ın Irak’ta Selçuklu Hâkimiyetini Sonlandırma Teşebbüsleri Bağlamında Irak Selçuklu - Abbasi İlişkileri, Bikemza Savaşı (549/1154) ve Bağdad Kuşatması (552/1157)

Yıl 2023, Cilt: 2 Sayı: 2, 114 - 144, 31.12.2023

Kemal Taşcı , Yeliz Aydın

Öz

Irak Selçuklu sultanı Mesud’un vefatının ardından tahta geçen Melikşah’ın devlet işleri ile alakadar olmaması üzerine Emîr Hasbey Belengiri, Irak Selçuklu Devleti adına siyasî arenada söz sahibi oldu. Abbasi halifesi el-Muktefi Liemrillah, Melikşah saltanatı döneminde artık harekete geçme zamanı geldiği düşüncesi ile Tikrit, Hille, Vasıt şehirleri üzerine asker sevk ketti. Tüm bu gelişmeler yaşanırken Emir Hasbey Belengiri, Melikşah saltanatının devletin bekası için tehdit oluşturduğu kanaatine varınca Sultan Melikşah azlettirilerek yerine Huzistan’da bulunan Melik Muhammed, Hemedan’a getirilerek Irak Selçuklu Devleti tahtına çıkarıldı. Sultan Muhammed dönemi melik isyanlarına ve bu isyanlara halifenin bizzat destek verdiği mücadele ortamına sahne olmuştur. Halife el-Muktefi Liemrillah’ın Irak bölgesinde Selçuklu aleyhinde gelişip genişlemesi sonucunda iki taraf arasında savaş kaçınılmaz olmuştur. Neticede yaşanan Bikemza Savaşı ve ardından başarısızlıkla sonuçlanan Bağdad kuşatmasının akabinde Irak Bölgesinde Selçuklu gücü kırılırken Abbasi halifesinin hâkimiyeti kesinlik kazandı.

Anahtar Kelimeler

Irak Selçukluları, Abbasi Hilafeti, el-Muktefi, Sultan Muhammed, Bikemza Savaşı

Iraqi Seljukid - Abbasid Relations in the Context of the Attempts of the Abbasid Caliph al-Muktafi li Amr Allah to End the Seljuk Domination in Iraq the Battle of Bikemza (549/1154) and Siege of Baghdad (552/1157)

Öz

Amir Hasbey Belengiri had a say in the political arena on behalf of the Iraqi Seljukid State, as Malikshah, who came to the throne after the death of the Iraqi Seljukid Sultan Masud, was not involved in state affairs. The Abbasid caliph al-Muktafi Li Amr Allah sent soldiers to the cities of Tikrit, Hille and Wasit, thinking that it was time to act during the reign of Malikshah. While all these developments were taking place, Amir Hasbey Belengiri came to the conclusion that the reign of Malikshah posed a threat to the survival of the state, and Sultan Malikshah was dismissed and Malik Mohammad, who was in Khuzestan, was brought to Hamadan and ascended to the throne of the Iraqi Seljukid State. The period of Sultan Mohammad witnessed the malik rebellions and the struggle environment that the caliph personally supported these rebellions. As a result of the development and expansion of the Caliph al-Muktafi Li Amr Allah in the Iraqi region against the Seljukids, war between the two sides was inevitable. After the Battle of Bikemza and the unsuccessful siege of Baghdad, the dominance of the Abbasid caliph became certain while the Seljukid power was broken in the Iraq Region.

Anahtar Kelimeler

Iraq Seljukids, Abbasid Caliphate, al-Muktafi, Sultan Mohammad, Baghdad, Iraq

Kaynakça

• ACAR, Abdurrahman, “Selçuklu-Abbâsî Halifeliği İlişkilerine Genel Bakış”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti, 6 – Abbâsîler, II, nşr. Nahide Bozkurt – Mustafa Demirci, Siyer Yayınları, İstanbul 2018, s. 443-480.
• AHMED B. MAHMÛD Bursalı İmamzâde (977/1596-1570), Selçuknâme, trc. Erdoğan Merçil, Bilgi Kültür Sanat, İstanbul 2012.
• AKYOL, Hasan, “Irak Selçukluları”, Selçuklu Tarihi El Kitabı, nşr. Refik Turan, Grafik Yayınları, Ankara 2012.
• ALPTEKİN, Coşkun, “Irak Selçukluları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, VII, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, s. 295-350.
• APAK, Âdem, Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi: Abbâsîler Dönemi, IV, Ensar Neşriyat, İstanbul 2013.
• AYDIN, Yeliz, Horasan ve Irak Selçuklu Devletleri-Abbasî Hilafeti İlişkileri (429-590/1038-1994), Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Neşredilmemiş Yüksek Lisans Tezi, Erzincan 2018, s. 1-265.
• AYKAÇ, Mehmet, “İbn Hübeyre, Ebü’l- Muzaffer”, DİA, 20, İstanbul 1999, s. 82-83.
• BEZER, Gülay Öğün, “İldeniz, Şemseddin”, DİA, 22, İstanbul 2000, s. 81-82.
• BEZER, Gülay Öğün, “İldenizliler”, DİA, 22, Ankara 2020, s. 82-84.
• BOSWORTH, Clifford Edmund, “Saldjūkids”, EI2, VIII, Leiden - New York 1995, s. 936-959.
• BOSWORTH, Clifford Edmund, “The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000-1217)”, The Cambride History of Iran, V - The Saljuq and Mongol Periods, nşr. John Andrew Boyle, Cambridge University Press, Cambridge 1968, s. 1-202.
• BUNDÂRÎ, Zubdetu’n-Nusra ve Nuhbetu’l-Usra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, trc. Kıvameddin Burslan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
• ÇEVİK, Adnan, Sultan Muhammed, Sultan Süleymanşah, Sultan Arslanşah Devrinde Irak Selçuklu Tarihi (548/572-1153-1176), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı, Neşredilmemiş Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995.
• DAKUKİ, Hüseyin Ali, Kuzey Irak’ta Atabegler Hakimiyeti, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Umûmî Türk Tarihi Kürsüsü, Neşredilmemiş Doktora Tezi, İstanbul 1975.
• DÛRÎ, Abdülazîz, “Bağdad”, DİA, 4, İstanbul 1991, s. 425-433.
• El-HÜSEYNÎ el-Yezdî, Muhammed, el-Urâza fî’l-Hikâyeti’s-Secûkiyye: Selçukluların Hikâyesi, trc. Mehmet Çalışkan, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• EMÎN, Hüseyin Ahmed, Târîhu'l-‘Irak fî'l-‘Asri's-Selcûkî, Nuşûrâtu’l-Mektebetu'l-Ehliyye, Bağdâd 1385/1965
• EŞKÛRÎ, Hasan Yûsufî – MENÛÇEHRÎ, Ferâmurz Hâc, “İbn Hubeyre”, Dâ‘iretü’l-Ma‘ârif-i Bozorg-i İslâmî, V, Tehrân 1372/1993, s. 103-104.
• GÖK, Halil İbrahim, Musul Atabeyliği: Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• HAMÎDÂN, İrşîd Yûsuf Râşîd, Selâcikatu’ş-Şâm ve’l-Cezîre fi’l-Fetre ma Beyne H. 435-570, el-Müessesetü’s-Sahafiyeti’l-Ürdüniyye, Ammân 1409/1988.
• HANÇABAY, Halil İbrahim, “Abbâsîler’in Son Dönem Vezirlerinden Ebü’l-Muzaffer Yahya b. Hübeyre (ö. 560/1165)”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 53, Aralık 2017, s. 45-72.
• HASANEYN, Abdunna’îm Muhammed, İrân ve’l-’Irâk fî’l-Asri’s-Selcûkî, Dâru’l-Kitâbi’l-Lubnânî, Beyrût 1402/1982
• HÜSEYNÎ, Sadreddîn Ebu’l Hasan Ali b. Nâsır b. Ali, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, trc. Necati Lügal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• İBN KESÎR, Ebû’l-Fidâ İmâddedîn İsmail b. Ömer (777/1373), el-Bidâye ve’n-Nihâye: Büyük İslâm Tarihi, XII, trc. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 2017
• İBNU’T-TIKTAKÂ, Ebû Ca’fer Safiyeddîn Celâleddîn Muhammed b. Tâceddin Ebû’l-Hasan Ali b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî (709/1309), Kitâbu’l-Fahrî fî’l-Âdâbi’s-Sultâniyye ve’d-Devleti’l-İslâmiyye: el-Fahrî Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirleri Tarihi, 632-1258, trc. Ramazan Şeşen, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2016.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed Cemâleddîn el-Bağdâdî (597/1201), el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem ve’l-Mulûk, Kuruluşundan XII. Yüzyılın İkinci Yarısına Kadar Bağdat ve Ebû’l-Ferec İbnu’l-Cevzî İçinde, trc. Hüseyin Polat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2019, s. 219-457.
• İBNÜ’L-ESÎR, İzzeddîn Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî (630/1233), el-Kâmil fî’t-Târîh, IX, trc. Ahmet Ağırakça- Abdülkerim Özaydın- Zülfikar Tüccar, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2016.
• İBNÜ’L-ESÎR, İzzeddîn Ebû’l-Hasan Alî b. Muhammed el-Cezerî (630/1233), et-Târîhu’l-Bâhr fî’d-Devleti’l-Atâbekiyye bi’l-Mevsıl, nşr. Abdulkâdir Ahmed Tuleymât, Dârü’l-Kütübi’l-Hadise, Kâhire 1963.
• İBNÜ’L-EZRAK Ahmed b. Yûsuf b. Ali el-Fârikî (577/1181), Târîhu Meyyâfârıkîn ve Âmid: Meyyâfârıkîn ve Âmid Târihi (Artuklular Kısmı): Târîhü’l-Farikî, trc. Ahmet Savran, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, Erzurum 1992.
• İBNÜ’L-VERDÎ, Ebû Hafs Zeyneddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Kureyşî eş-Şâfiî el-Maarrî (749/1349), Târîhu İbnü’l- Verdî (Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l Beşer): Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, İbnü’l-Verdî’nin Târîh’inde Bulunan Selçuklularla İlgili Kayıtlar, trc. Mustafa Alican, Kesit Yayınları, İstanbul 2014.
• KAFESOĞLU, İbrahim, “Selçuklular”, İA, X, Eskişehir 1997, s. 353-416.
• KANNAS, Bilal Mohammed, Selçuklular Zamanında Bağdad Şehrinin İktisadi ve İçtimai Tarihi, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Neşredilmemiş Yüksek Lisans Tezi, Erzincan 2021
• KAPANŞAHİN, Muhittin, “Büyük Selçuklu Sultanları ile Abbasi Halifelerinin İlişkileri”, History Studies = Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, IV/4, Kasım 2012, s. 191-217.
• KAPANŞAHİN, Muhittin, “Büyük Selçuklu Sultanları ile Abbasi Halifelerinin İlişkileri”, History Studies, 4/4, Kasım 2012, s. 191-218.
• KAYHAN, Hüseyin, “Azerbaycan Atabegleri İldenizliler (1141-1225)”, Yeni Türkiye, 72 - Kafkaslar Özel Sayısı – II, Ankara, 2015, s. 769-787.
• KAYHAN, Hüseyin, “Azerbaycan Atabeyliği’nin Kuruluşu ve Atabey İldeniz”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 28/1, İstanbul 2018, s. 45-65.
• KAYHAN, Hüseyin, “Irak Selçuklu Devleti”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti, 10 - Selçuklular, nşr. Yusuf Ayönü – Mehmet Ersan, Siyer Yayınları, İstanbul 2018, s. 145-167.
• KAYHAN, Hüseyin, “Irak Selçukluları (1120-1194)”, Yeni Türkiye, XX/84 – Ortadoğu Özel Sayısı – III, Ankara, 2016, s. 73-84.
• KAYHAN, Hüseyin, “Irak Selçukluları”, Türkler, IV, nşr. Hasan Celâl Güzel - Kemal Çiçek - Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 786-794.
• KAYHAN, Hüseyin, “Selçuklular-Abbâsî Halifeliği İlişkileri”, Türkler, IV, nşr. Hasan Celâl Güzel - Kemal Çiçek - Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 669-677.
• KAYHAN, Hüseyin, Irak Selçukluları, Çizgi Kitapevi, Konya 2001.
• KAZVÎNÎ, Hamdullâh Müstevfî b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nâsr (750/1350), Târîh-i Güzîde (Zikr-i Pâdişâhân-i Selçukiyân), nşr. Erkan Göksu, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2015.
• KAZVÎNÎ, Hamdullâh Müstevfî b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nâsr (750-1350), Târîh-i Güzîde, trc. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• MAKDİSİ, George, “Ibn Hubayra”, EI2, III, Leiden – London 1986, s. 802-803.
• MANSUROĞLU, Mecdud, “Candar”, İA, III, Eskişehir 1997, s. 24-25
• MERÇİL, Erdoğan, “Hazinedar”, DİA, 17, İstanbul 1998, s. 141-143.
• MERÇİL, Erdoğan, “Şahne”, DİA, 38, İstanbul 2010, s. 292-293.
• MERÇİL, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013.
• MERÇİL, Erdoğan, Selçuklular’da Saraylar ve Saray Teşkilatı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2011
• MÎRHÂND, Mîr Seyyîd Hamîdeddîn Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşâh b. Kemâleddîn Mahmûd el-Belhî (904/1498), Târîh-i Ravzatü’s-Safâ fi Sîret’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ: Tabaka-i Selçûkiyye, trc. Erkan Göksu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• MİRZA BALA, Mehmedzade, “İl-Deniz”, İA, V/II, Eskişehir 1997, s. 961-964;
• MUİR, William, The Caliphate: Its Rise, Decline, and Fall From Original Sources, John Grant, Edinburg 1924.
• MUKÂBELE, Ma‘an, “el-Vezîr ‘Avneddîn b. Hubeyre ve Devruhû fî Mesânideti’l-Hilâfeti’l-‘Abbâsîyye fî İstiâ‘deti Nufûzihâ’z-Zemenî (H. 544-560/M. 1149-1170)”, Mecelletu Câmi‘atu Ummu’l-Kurâ li ‘Ulûmi’ş-Şer‘iyye ve’l-Luğati’l-‘Arabiyye ve Âdâbihâ, XVIII/37, Cumâdi’s-Sânî 1427/2006, s. 309-351.
• Murat Öztürk, “Selçuklu Emîri Hasbeg b. Belengirî”, içinde, Işın Demirkent Anısına, nşr. Abdülkerim Özaydın – vd., Dünya Yayıncılık, İstanbul 2008.
• MÜNECCİMBAŞI Ahmed b. Lütfullah (1113-1702), Câmiu’d-Düvel (Sahayif-ül-Ahbar Fi Vekay-il Asar), Selçuklular Tarihi Horasan-ı Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, I, trc. Ali Öngül, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2017.
• NÎŞÂBÛRÎ, Zahîreddîn (582/1187), Selçuknâme, trc. Ayşe Gül Fidan, Kopernik Kitap, İstanbul 2018.
• ÖNGÜL, Ali, Irak Selçukluları, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2018.
• ÖNGÜL, Ali, Selçuklular Tarihi, I: Büyük Selçuklular, Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2014.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Ahmedîlîler”, DİA, 2, İstanbul 1989, s. 168-169.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Büyük Selçuklular’da Şahnelik Müessesesi ve Şahnelerin Taht Kavgalarındaki Rolü”, Kitaplara Vakfedilen Bir Ömre Tuhfe: İsmail E. Erünsal’a Armağan, I, Ülke Yayınları, İstanbul 2014, s. 477-504
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Büyük Selçuklular’da Şahnelik Müessesesi”, XVIII. Türk Tarih Kongresi, II – Selçuklu Tarihi Medeniyeti: Tarih, Şehir ve Mimari, (Ankara, 1-5 Ekim 2018), nşr. Semiha Nurdan – Muhammed Özler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022, s. 9-28
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Muktefî Liemrillâh”, DİA, 31, Ankara 2020, s. 145-146.
• ÖZTÜRK, Murat, Irak Selçuklu Devleti Atabegleri, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2018.
• PALABIYIK, Muhammed Hanefi, Valilikten İmparatorluğa Gazneliler, Devlet ve Saray Teşkilatı, Araştırma Yayınları, Ankara 2002
• RÂVENDÎ, Ebû Bekr Necmeddîn Muhammed b. Ali b. Süleyman (604/1207), Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, II, trc. Ahmed Ateş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• RENTERGHEM, Vanessa Van, “Social and Urban Dynamics in Baghdad During the Saldjûk Period (mid. XIth - mid. XIIth C.)”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum, (İstanbul, 7-9 Kasım 2008), I, nşr. İsmail Safa Üstün, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2011, s. 171-192.
• REŞÎDEDDÎN Fazlullâh b. İmâdüddevle Ebû’l-Hayr Hemedânî et-Tabîb (718/1318), Cami’ü’t-Tevârih, Selçuklu Devleti, trc. Erkan Göksu - H. Hüseyin Güneş, Selenge Yayınları, İstanbul 2010.
• SEKMAN, Zeynep Hilal, Horasan-Irak Selçuklularının Çöküşünde İdari Etkenler, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Neşredilmemiş Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011.
• SEVİM, Ali - MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• SÜMER, Faruk, “Has Bey”, DİA, 16, İstanbul 1997, s. 271-272.
• SÜMER, Faruk, “Muhammed b. Mahmûd”, DİA, 30, Ankara 2020, s. 549-550.
• SÜMER, Faruk, Khāṣṣ Beg”, EI2, Leiden 1997, s. 1097.
• ŞEBÂNKÂREÎ, Muhammed b. Ali b. Muhammed (1358?), Mecma‘u’l-Ensâb fît’-Târîh (Hânedanlar Târihi), trc. Fahri Unan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• TAN, Pınar Kaya, “Tecâribü’s-Selef’e Göre Irak Selçukluları ve Abbâsî Hilâfeti Arasındaki İlişkiler”, Şarkiyat Mecmuası, 40, (2020), s. 215-233.
• TANERİ, Aydın, “Candar”, DİA, 7, İstanbul 1992, s. 145-146
• TAŞCI, Kemal, “Irak Selçukluları (1119-1194)”, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, nşr. Halil İbrahim Gökbörü, Nobel Yayıncılık, Ankara 2020, s. 403-410
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk - İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2005.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal: Büyük Selçukiler, Anadolu Selçukileri, Anadolu Beylikleri, İlhaniler, Karakoyunlu ve Akkoyunlularla Memlüklerdeki Devlet Teşkilâtına Bir Bakış, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988
• YAZICIZÂDE Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk (Oğuznâme, Selçuklu Tarihi), (Giriş-Metin-Dizin), nşr. Abdullah Bakır, Çamlıca Basın Yayın, İstanbul 2017.
• YÜREKLİ, Tülay, “XI. Yüzyıl Ortalarından Moğol İstilasına Kadar Tikrit”, Tarih ve Gelecek Dergisi, 4/1, (Nisan 2018), s. 64-73.
• ZETTERSTÉEN, Karl Vilhelm, “al-Muḳtafī li-Amr Allah”, EI2, VII, Leiden - New York 1993, s. 543-544.
• ZETTERSTÉEN, Karl Vilhelm, “İbn Hübeyre”, İA, V/2, Eskişehir 1997, s. 757.
• ZETTERSTÉEN, Karl Vilhelm, “Muktefî”, İA, VIII, Eskişehir 1997, s. 576.