DİNİ PERSPEKTİFİN SANATA YANSIMASI: ÖRNEKLERİYLE HÂRÛT VE MÂRÛT İKONOGRAFİSİ

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 2, 135 - 153, 15.12.2024

Ayşe Duran , Muhammed Emin Doğan

https://doi.org/10.5281/zenodo.14260565

Öz

Hârût ve Mârût, Orta Doğu dinlerinin ortak motiflerinden biridir. Kökeni Zerdüştlüğün kutsal metinlerine dayandırılan öykü, İsrailiyat kaynaklı pek çok metinde “düşmüş melek” ikonografisi ile ele alınmıştır. İnsandan daha itaatkâr olduklarını ispat etmek üzere yeryüzüne gönderilen meleklerin insansı günahlar işlemesi ve lanetlenmesi üzerine kurulu bu öykü, Midraş metinleri vasıtasıyla İslam dünyasına da benzer bir tema ile etki etmiştir. İslam ikonografisinin, Kur’an-ı Kerim’de isimleri geçen Hârût ve Mârût’tan temel aldığı bu öykünün bileşenleri ise Yahudi külliyatına aittir. İslami kaynaklarda, Hârût ve Mârût isimli iki meleğin insana özgü günahlar işlemesi ve kıyamete kadar dünyada azap çekmekle cezalandırılması anlatılmaktadır. Yahudi kaynakları ile benzer olan Hârût ve Mârût anlatısının bir diğer ortak yönü ise bu meleklerin insanlara büyü ilmini öğretmesidir.
Çalışmada Hârût ve Mârût’un etimolojik kökeninin yanı sıra farklı inançlardaki yansımaları ve tasvirlerde hangi özelliklerle işlendikleri ele alınmıştır. Tasvirler büyük oranda İslam minyatürlerinden oluşmaktadır. Bunun başlıca sebebi diğer inançlarda bu öykünün az sayıdaki sanat eserine işlenmiş olmasıdır. İslam minyatürlerinden ise farklı dönem ve ekollere ait örnekler seçilmiştir. Bu örnekler arasına birbirini tekrar eden ya da büyük ölçüde benzeyen minyatürler dâhil edilmemiş, çoğunlukla ikonografinin farklı kısımlarına hitap eden örnekler değerlendirilmiştir.
Çalışmada, farklı inançların söz konusu bu öyküyü nasıl ele aldıkları ve İslam dünyasına yansımaları sanat yapıtları üzerinden değerlendirilmiş ve bilim dünyasına tanıtılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hârût ve Mârût, İkonografi, Minyatür.

Kaynakça

• Amesha Spenta, Brittanica, https://www.britannica.com/topic/amesha-spenta And, Metin. Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitolografyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Ardā Vīrāfnāmah, The John Rylands Library, https://www.digitalcollections.manchester.ac.uk/view/MS-PERSIAN-00041/96
• Ardâvîrâfnâme, (Çev.: Nimet Yıldırım), İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
• Çığ, Muazzez İlmiye. Kur’an, İncil ve Tevrat’ın Sümer’deki Kökeni, İstanbul: Kaynaklar Yayınları, 2005.
• D.J. Irani, The Gathas the Hymns of Zarathushtra, www.zarathushtra.com
• Davidson, Gustav. A Dictionary of Angels: Including the Fallen Angels, New York: The Free Press, 1971.
• Demirci, Kürşat. “Hârût ve Mârût”, TDV İslam Ansiklopedisi, 16, (1997), 262-264.
• Dinç, Mehmet. “Hanifi, Eskiçağ Hindistan’da Siyasal ve Sosyal Yapı”: Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2022.
• Fatiş, Emrullah. “Meleklerin Masumiyeti Bağlamında Harut ve Marut Problemi”, Bilimname, XXIV/1, (2013), 135-152. https://bilimname.erciyes.edu.tr/sayilar/201301/20130106.pdf
• Gérard, Colas, “Iconography and Images. Ancient Concepts”, (Ed. K.A. Jacobsen, H. Basu, A. Malinar et V. Narayan). Brill's Encyclopedia of Hinduism, 2, (2010), 528-559.
• Geyik, Gül. “Hristiyan ve İslam Tasvir Sanatında Karşılaştırmalı Havva Betimlemeleri”. II. International Symposium on Mythology Bildirileri içinde (s.270-285), Ardahan: 2021.
• Ginzberg, Louis. Legends of the Jews, Pensilvanya: The Jewish Publication Society of America, 1969. İbn’i Kesir. Hadislerle Kur’an-I Kerim Tefsiri II, (Çev.: Bekir Karlığa-Bedreddin Çetiner), İstanbul: Çağrı Yayınları, 2009.
• Jafarey, Ali Akbar. “Zoroastrian Ethics and Culture”, International Journal of Good Conscience, 1(1), (September 2006), 1-8.
• Jeffery, Arthur. The Foreign Vocabulary of The Qur'an, Baroda: Oriental Institute, 1938.
• Karataş, Şuayip. “Kur’ân’da Geçen Hârut ve Mârut İsimlerinin Melekliğine Dair”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12/62, (2019), 1782-1789. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2019.3185
• Koşik, H. Sercan. “Hârût ve Mârût Hakkinda Tercüme Bir Risale”. Gazi Türkiyat, 12, (2013), 141-153. https://dergipark.org.tr/tr/pub/gaziturkiyat/issue/6725/90412 Müslim, Zühd, 60.
• Okuyucu Yılmaz, Demet. “Nuh’un Gemisinde İki Dev: Og ve Reem”, V.Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu, (Ağrı: 16-18 Ekim 2019), 135-145.
• Parlak, Ali. “Esbâb-ı Nuzûl Bağlamında Hārūt ve Mārūt Kıssasının Mahiyet Analizi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 55/1, (2014), 1-15.
• Rabelais, François. Gargantua ile Pantagruel, Ankara: Dorlion Yayınevi, 2022.
• Sever, Seçil. “Nîşâbûrî’nin (Sa’lebî) ‘Kisas-ı Enbiyâ’ Adlı Eserindeki Minyatürlerde Melek Figürü ve Özgün Tasarımlar”. Sanatta Yeterlilik Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2020.
• Tanrıver Celasin, Ayşe. “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Örnekleri Bağlamında Osmanlı Yazma Eserlerinde Hârut ve Mârut Tasvirlerinin İncelenmesi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9/122, (2021), 281-300. DOI : 10.29228/ASOS.53939
• Turan, Maşallah. “Hârût-Mârût Kıssasının Kritiği”, Akif, 54/1, (2024), 77-94. https://doi.org/10.51121/akif.2024.56
• Yıldırım, Nimet. “Fars Edebiyatında Metafizik Yolculuklar”, Doğu Esintileri, 2, (2014), 177-212.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.