The Edict of Appointment to the Vizierate in the Late Middle Ages: The Edict for the Appointment of Shams al-Dīn Zakariya, one of the Viziers of the Jalayirid State

Yıl 2024, , 637 - 649, 10.11.2024

Ahmet Korkmaz , Rakkuş Karaduman

https://doi.org/10.9737/historystudies.1522470

Öz

Few official documents have survived from the Middle Ages. These documents are mostly exemption documents. Appointment edicts and dismissal documents are almost non-existent. In this respect, all the surviving appointment edicts are valuable. It is even more important when the edict in question is related to a position at the top of the state bureaucracy, such as the vizierate. Muhammad b. Hindūshāh al-Nakhchiwānī, one of the authors of the Jalayirid period (1340-1431), completed his work Dustūr al-kātib fī t’ayīn al-marātib (A Guide for the Scribe in the Determination of Ranks), in 1366 and recorded a number of administrative and military appointments from the Ilkhanid and Jalayrid periods. One of these edicts is the appointment of Shams al-Dīn Zakariya as vizier during the reign of Sheikh Uways (r. 1356-1374). Apart from this appointment edict, what we know about the vizier consists of the records of some Timurid period (1370-1506) authors. In this respect, the focus of this study is on the Timurid historians' accounts of Shams al-Dīn Zakariya’s life and Hindūshāh al-Nakhchiwānī’s record of his appointment as vizier.

Anahtar Kelimeler

Vizier, Yarlık, Jalayirs, Hindūshāh al-Nakhchiwānī.

Geç Ortaçağ’da Vezarete Atanma Fermanı: Celayırlı Devleti Vezirlerinden Şemseddin Zekeriya’nın Vezarete Atanma Yarlığı

Öz

Ortaçağ’dan günümüze az sayıda resmî belge ulaşmıştır. Bu belgeleri daha ziyade muafiyet vesikaları oluşturmaktadır. Atanma fermanları ile görevden azil belgeleri ise yok denecek kadar azdır. Bu açıdan günümüze ulaşan tüm atanma yarlıkları kıymete değerdir. Söz konusu ferman vezirlik gibi devlet bürokrasisinin tepesindeki görev ile ilgili olunca daha da önem arz etmektedir. Celayırlı zamanı (1340-1431) müelliflerinden Muhammed b. Hindûşâh Nahcevânî 1366 yılında yazımını tamamladığı Düstûru’l-Kâtib fî T’ayîni’l-Merâtib (Rütbelerin Tayininde Kâtibin Kullanacağı Kılavuz) adlı eserde, İlhanlı ve Celayırlı dönemlerine ait bir takım idarî ve askerî görevlere atanma yarlıkları kaydedilmiştir. Bu fermanlardan biri de Şemseddin Zekeriya’nın Şeyh Üveys (h. 1356-1374) zamanında vezirliği atanma yarlığıdır. Bu atanma fermanı dışında, adı geçen vezir hakkında bildiklerimiz, bazı Timurlu dönemi (1370-1506) müelliflerinin kayıtlarından oluşmaktadır. Bu açıdan çalışmanın odak noktası Timurlu tarihçilerinin Şemseddin Zekeriya’nın hayatı hakkında aktardıkları ile Hindûşâh Nahcevânî’nin kaydettiği vezarete atanma yarlığıdır.

Anahtar Kelimeler

Vezaret, Yarlık, Celayırlılar, Hindûşâh Nahcevânî.

Kaynakça

• Abdullah b. Fethullah el-Bağdadî, el-Düvelü’l-İslamiyye fî el-Şark (Tarihü’l-Gıyasi), Hazırlayan Târık Nâfi’ el-Hamdânî, Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 2010.
• Ebi’l-Abbas Ahmed el- Kalkaşandî, Subhü’l-A’şa fî Sınâati’l-Înşâ, Kahire: Darü’l-Kütübü’s-Sultaniyye, 1919.
• Ebîbekr Kutbî Eherî, Tevârîh-i Şeyh Üveys, Hazırlayan Îrac Afşâr, Tahran: İntişârât-ı Sutûde, 1389 h.ş.
• Fasîh-i Hâfî, Mucmel-i Fasîhî, Hazırlayan Muhsin Nâcî Nasırâbâdî, Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1386 h.ş.
• Gıyâseddîn b. Hümâmüddin el-Hüseynî Hândmîr, Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer, Hazırlayan Muhammed Debîrsiyâkî, Tahran: İntişârât-ı Hayyâm, 1380 h.ş.
• Hâfız-ı Ebrû, Zeyl-i Câmi’ü’t-Tevârîh-i Reşîdî, Hazırlayan Hânbâbâ Beyânî, Tahran: Şirket-i Tezâmünî-yi İlmî, 1317 h.ş.
• Hâfız-ı Ebrû, Zübdetü’t-Tevârîh, Hazırlayan Seyyîd Kemâl Hâc Seyyîd Cevâdî, Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1395 h.ş.
• Hûrşâh b. Kubâd el-Hüseynî, Hülasatü’t-Tevârîh, Kütübhâne-i Meclis-i Şûrây-ı İslamî, no: 5239., vr. 311b.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, et-Ta’rif bi’l-Mustalahi’ş-Şerif, Hazırlayan Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Kemâleddîn ‘Abdürrezzâk Semerkandî, Matla’-ı Sa’deyn ve Mecma’-ı Bahreyn, Hazırlayan Abdulhüseyn Nevâî, Tahran: Pejûhişgâh-ı ‘Ulûm-ı İnsânî ve Mutâ’alat-Ferhengî, 1372 h.ş.
• Mu’îneddîn Natanzî, Müntehabü’t-Tevârîh-i Mu’înî, Hazırlayan Pervîn İstiharî, Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1383 h.ş.
• Muhammed b. Ali b. Muhammed-i Şebânkâreî, Mecma’u’l-Ensâb, Çeviren Fahri Unan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmud Mîrhând, Târîh-i Ravzatu’s-Safâ fî Sîretü’l-Enbiyâ ve’l-Mülük ve’l-Hulefâ, Hazırlayan Cemşîd Kiyânfer, Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1385 h.ş.
• Reşîdüddîn Fazlullah, Mekâtibât-ı Reşîdî, Hazırlayan Muhammed Şafî’, Lahor: Silsile-yi Neşriyât-ı Külliye-yi Pencâb, 1945.
• Şems-i Münşî Muhammed b. Hindûşâh Nahcevânî, Düstûru’l-Kâtib fî T’ayîni’l-Merâtib, Hazırlayan Ali Ekber Ahmedî Dârânî, Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 1395 h.ş.
• B. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Afyoncu, Erhan. “Nişancı”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt. 33. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007, 156-158.
• Caferoğlu, Ahmet. “Türk Tarihinde Nöker ve Nökerzâdeler Müessesesi”, IV. Türk Tarih Kongresi 4. (Ankara: 10-14 Kasım 1948), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1952, 251-261.
• Aliev, Saleh Muhammedoğlu. “Derbend”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 9. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, 162-164.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Vezir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 79-80.
• Beyânî, Şîrîn. Târîh-i âl-i Celayır, Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, 1381 h.ş.
• Danuu, Ankhbayar. “İlhanlı Devleti’nde Vezaret”, Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2016.
• Dayı, Özkan. Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi İran Moğolları 1220-1295, İstanbul: Altınordu Yayınları, 2020.
• Doerfer, Gerhard. Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
• Emin, Şemis Şerik. Ferheng-i İstilahât-ı Dîvân-ı Devrân-ı Moğol, Tahran: Edeb-i Hüner-i İran, 1357 h.ş.
• Enverî, Hasan. Ferheng-i Ruz-i Sohen, Tahran: İntişârât-ı Sohen 1393 h.ş.
• Enverî, Hasan. Istılahât-ı Dîvân-ı devre-yi Gaznevî û Selçukî, Tahran: Kitabhâne-yi Zuhûrî, 1355 h.ş.
• Güner, Ahmed. “Kâkûyîler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, 219-221.
• Herrmann Gottfried und Doerfer Gerhard, “Ein Persisch-Mongolischer Erlass des Ğalâyeriden Şeyh Oveys”, Central Asiatic Journal XIX, no. 1/2, (1975): 1-84.
• Howorth, Henry H. History of the Mongols from the 9th to the 19th Century, Part III, The Mongols of Persia, Taipei: Ch’eng Wen Publishing Company, 1970.
• István Vásáry, “The Origin of the Institution of Basqaqs”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 32, no. 2 (1978): 201-206.
• Klausner, Carla L. Selçuklularda Vezirlik, Çeviren Mehmet Fatih Baş & Sinan Tarifci, İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Merçil, Erdoğan. “Ziyârîler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 44. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 498-499.
• Merçil, Erdoğan. Selçuklular Zamanında Dîvân Teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları, 2015.
• Miraftab, Mahmud. “Dastūr al-kātib fī ta’yin al-marātib (Mohammad ebn Moulānā Hendušāh Nahgawānī) II, Edition und Darstellung”, Doktora tezi, Universität Göttingen, 1956.
• Öz, Mehmet. “Reâyâ”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 34. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007, 490-493.
• Öz, Şaban. “Mevzû Haber/Hadis Rivâyetlerinde Hz. Ebû Bekr”, Hazreti Ebu Bekir içinde, Editör Ali Aksu, 265-290. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Özaydın, Abdülkerim. “Müslüman Türk Devletlerinde Vezirlik”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 43: 82-87.
• Özen, Firdevs. İlhanlı Devleti’nin Dağılışı ve Halefi Olan Devletler (1335-1350), Ankara: Berikan Yayınevi 2022.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Vezir, İlhanlılar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt. 43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 89-90.
• Paydaş, Kazım. “Moğol ve Türk-İslâm Devletlerinde Suyurgal Uygulaması”, Bilig 36, (2006): 195-218.
• Petruşevskiy, İlya Pavloviç. Zemledeliye Agrarniye Otnoşenya v Irane XIII-XIV vekov, Leningrad: Izdatelistva Akademiyy Nauk SSSR, 1960.
• Sajadieh, Javad. “Organisation und Administration unter den Mongolen in Īrān: nach dem Dastūr al-kātib fī taʿjīn al-marātib des Muhammad b. Hindūšah”, Doktora tezi, Universität Wien, 1958.
• Spuler, Bertold. İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1335, Çeviren Orhan Köprülü, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Taşağıl, Ahmet. “İnak”, Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 22. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, 255-256.
• Uyar, Mustafa. İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• “Vezir”, İslam Ansiklopedisi Cilt 13. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001, 309.
• Watabe, Ryoko. “Census-Taking and the Qubchur Taxation System in Ilkhanid Iran: An Analysis of the Census Book from the late 13th Century Persian Accounting Manual al-Murshid fi al-Hisâb”, The Memoirs of the Tokyo Bunko 73, (2015), 27-63.
• Yahya b. ‘Abdullatîf Kazvînî, Lübbü’t-Tevârîh, Hazırlayan Mîr Hâşim Muhaddis, Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 1386 h.ş.
• Yılmaz, Bülent. “Celayirliler Kabile Devlet”, Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, 2002.
• Yüksel, Musa Şamil. Timurlularda Din-Devlet İlişkisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2009.