SON DÖNEM OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA İLKÖĞRETİM ALANINDAKİ DÖNÜŞÜMÜ “USUL-İ CEDİD” KAVRAMI ÜZERİNDEN ANLAMAK (1839-1913)

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 2, 383 - 400, 22.05.2023

Erol Çiydem

Öz

Bu çalışmanın amacı, son dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda eğitim sisteminin ilk kademesindeki dönüşümü usul-i cedid kavramı üzerinden açıklayabilmektir. Bu anlamda usul-i cedid kavramı çalışmanın merkezinde yer almaktadır. Araştırma sonucunda ise Tanzimat Dönemi’nden (1839-1876) itibaren Osmanlı eğitimcilerinin gündeminde olan usul-i cedid kavramının öğretim yöntemlerindeki değişiklikten daha kapsamlı bir anlam taşıdığı anlaşılmıştır. Öğretim yöntemlerindeki değişimin tek başına bir anlam ifade etmediği ve dolayısıyla öğretim yöntemlerindeki değişikliğe yönelik politikaların eğitim alanındaki farklı alanlarda da dönüşüme yol açtığı fark edilmiştir. Bu bağlamda usul-i cedid kavramının, son dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda ilkokullardaki fiziksel yapının dönüşümünü, müfredattaki değişimi, ilk kademede görev yapan öğretmenlerin niteliklerinin artırılmasını, disiplin alanındaki değişimi nitelediği sonucuna varılmıştır. Bu anlamda usul-i cedid kavramının anlamını bilmek son dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda eğitimin ilk kademesindeki yenileşme çabalarını ve bu çabaların amacını anlamak açısından önemlidir. Çalışmadaki başlıca verileri; Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivinden elde edilen belgeler, Osmanlı eğitim sisteminde ilk kademe için çıkarılan talimatnameler, nizamnameler, ilkokul müfredat programları, hatıratlar ve dönemin basınında konuyla ilgili yer alan haber ve makaleler oluşturmaktadır. Çalışmada tarihsel araştırma yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Eğitim, Usul-i Cedid

Understanding the Transformation in the Field of Primary Education in the Last Period Ottoman Empire through the Concept of “New Method” (1839-1913)

Öz

This study aims to explain the transformation in the first stage of the education system in the late Ottoman Empire through the concept of "new method". In this sense, the concept of new method is at the center of the study. As a result of the research, it has been understood that the concept of "new method", which has been on the agenda of Ottoman educators since the Tanzimat Period (1839-1876), has a more comprehensive meaning than the change in teaching methods. It has been realized that the change in teaching methods does not make sense on its own, and therefore, the policies for the change in teaching methods lead to a transformation in different fields in the field of education. In this context, it has been concluded that the concept of new method characterizes the transformation of the physical structure in primary schools, the change in the curriculum, the improvement of the qualifications of the teachers working at the first level, and the change in the field of discipline in the late Ottoman Empire. In this sense, knowing the meaning of the concept of new method is important in terms of understanding the reform efforts in the first stage of education in the late Ottoman Empire and the purpose of these efforts. The main data in the study; The main data in the study; The documents obtained from the Presidency Ottoman Archives, the directives issued for the first level in the Ottoman education system, regulations, primary school curriculum, memoirs and news and articles on the subject in the press of the period. Historical research method was used in the study.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Education, New method

Kaynakça

• A. Arşiv Kaynakları
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Maarif Nezareti Mektûbî Kalemi Belgeleri (MF. MKT.) 13/19; 46/114; 43/37; 32/110
• Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi (MF. İBT) 4/18; 7/108; 18/130
• İrade, Mesail-i Mühimme (İ..MSM.) 25/674
• B. Gazeteler
• “Kurra Köy Muallimini”, Kastamonu Vilayet Gazetesi, 27 Teşrinievvel 1897.
• “Maarif, Mekâtib-i İbtidaiye”, Kastamonu Vilayet Gazetesi, 22 Teşrinisani 1899.
• “Maarife Dair Bend-i Mahsustur”, Tercüman-ı Ahval, 2 Zilkade 1277 (12 Mayıs 1861).
• “Mekteb İnşası”, Kastamonu Vilayet Gazetesi, 14 Kânunusani 1895.
• “Usul-i Cedid hakkında yazı”, Kastamonu Vilayet Gazetesi, 15 Kânunuevvel 1884.
• “İbtidai Mektepler hakkında yazı”, Kastamonu Vilayet Gazetesi, 9 Temmuz 1883.
• C. Yönetmelik, Nizamname ve Raporlar
• “4 Temmuz 1869/24 Cemaziyülevvel 1286 tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi”, Düstûr, I. Tertip, C.2, Matbaa-i Amire, Dersaâdet, 1289, ss. 184-219.
• “Meclis-i Umur-ı Nafia’nın Layihası,” Takvim-i Vekâyi, no. 176, (İstanbul, 21 Zilkade 1254 [5 Şubat 1839]).
• “Tedrisat-ı İbtidaiye-i Kanun-ı Muvakkati,” Maarif Düstûru, Birinci Cild, ed. Faik Reşid, Devlet Matbaası, İstanbul 1927.
• Dersaadet Mekâtib-i İbtidaiyesi İçin Talimat-ı Mahsus, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet 1309, s.6.
• Maarif-i Umumiye Nezareti Celilesi İdaresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidaiye, Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubeleri, Mekâtib-i Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekâtib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaadet’te Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütübhanelerin İstatistiki (1311-1312 [1895-1896] Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsusdur), Matba-ı Âmire, Darülhilafetülaliye 1318.
• Maarif-i Umumiye Nezareti İhsaiyat Kalemi, 1329-1330 [1913-1914] Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsaiyat Mecmuası, (2. Baskı), Matba-ı Âmire, Darülhilafetülaliye, 1336.
• Mekâtib-i İbtidaiye-i Umumiye Talimatnamesi, Matba-ı Âmire, İstanbul 1331.
• Mekâtib-i İbtidaiyenin İnşaatına Müteallik Talimatname, Matba-ı Âmire, İstanbul 1326.
• D. Araştırma ve İncelemeler Abdullah Vehbi, Usul-i İbtidai Yahud Muallimlere Rehnüma, Serasi Matbaası, r. 1315.
• AÇIK, Kerim, “Tanzimat Döneminde Açılan Yeni Okullarda Arapça Öğretiminde Kullanılan Ders Kitaplarının Yöntem Açısından İncelenmesi”, Şarkiyat Mecmuası, S. 37, 2020, s. 1-49.
• AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform 1839-1856, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
• AKYÜZ, Yahya, “İlköğretimin Yenileşme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı,” Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulamam Merkezi Dergisi (OTAM) S.5, 1994.
• AKYÜZ, Yahya, Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmedeki Etkileri 1848-1940, Doğan Yayınları, Ankara 1978.
• ALTINOVA, Ayşegül, Osmanlı Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2010.
• CÜCÜK, Eyüp, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi ve Ahmed Kemal Paşa, Pegem Akademi, Ankara 2020.
• ÇİYDEM, Erol, “Bir Dersin Tarihçesi: Tatbikat Mektebi’nden Öğretmenlik Uygulamasına”, Bilim İnsanı Dr. Mustafa Eski’ye Armağan, Ed. Hüseyin Yolcu & Sibel Oğuz Haçat, Pegem Akademi, Ankara 2020.
• ÇİYDEM, Erol, Policies and practices for the professionalization of the teaching profession in the late Ottoman Empire (1839-1920), Paedagogica Historica, DOI: 10.1080/00309230.2021.1983620.
• ÇİYDEM, Erol, Toplumsal Modernleşme Projesi Olarak Tanzimat Dönemi (Eğitim Islahatı Bağlamında) (1839-1876). (Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2017.
• DEMİREL, Fatih, “Osmanlı Eğitim Sisteminin Modernleşmesi Sürecinde Hiyerarşi”, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi S. 2, 2012, s. 507-530.
• DEMİREL, Muammer, “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüşdiye Mektepleri”, Türkler, C. 15, İstanbul 2002. s. 64-93.
• FORTNA, Benjamin C., Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Okumayı Öğrenmek, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2013.
• GÖKTAŞ, Yüksel ve GEDİK, Nuray Temur, Aslıhan Kocaman-Karoğlu ve Kürşat Çağıltay, “Öğretim Teknolojilerinin Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’ndeki Tarihsel Gelişimi” Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 24, 2009, s. 81-92.
• GÜNDÜZ, Mustafa, Son Dönem Osmanlı Eğitiminde Disiplin ve Cezalandırma (1847-1920). Doğu Batı S. 53, 2010, s. 127-157.
• ILIKAN, Faruk, Ebubekir Hazım Teperyan (Hatıralar), Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. İstanbul 1998.
• KODAMAN, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ötüken Yayınları, İstanbul 1980.
• Mahmud Cevad İbnü’ş-Şeyh Nafi, Maarif-i Umûmiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, Yay. Haz: Mustafa Ergün, Tayyip Duman, Sebahattin Arıbaş, H. Hüseyin Dilaver, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 2002.
• Münif, Ehemmiyet-i Terbiye-i Sıbyan, Mecmua-i Fünûn, S.5, 28 Kasım 1862 (5.C.1279).
• Satı, Usul-ı Tedrisin Kavaid-i Esasiyesi, Tedrisat-ı İbtidaiye Mecmuası, S.6, 15 Temmuz 1326, s.199-207.
• Selim Sabit, Rehnuma-yı Muallimin.
• TEMİZYÜREK, Fahri, Selim Sâbit Efendi ve Usûl-i Cedîd Hareketi İçerisindeki Yeri, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1999.
• TÜRK, İbrahim Caner, “Osmanlı Devleti’nde Öğretim Yöntemlerinin Gelişimi”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, C.3, S.1, 2009.
• YÜCEL, Hasan Âli, Geçtiğim Günlerden, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.