Multezims As Ottoman Style "Entrepreneurs": The Partnership Relations In Rumeli's Tax- Farms (Iltizams) In The First Half of The 17th Century

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 1, 113 - 136, 15.02.2023

Zafer Karademir

Öz

It was very difficult to meet the cash need in the New Age economies. Alsı the Ottomans actively used the iltizam ( the tax-farming) system to meet the cash needs of the treasury. This article, investigates the appearance of the country-wide system in the first half of the 17th century, examines not the whole tax-farming system, but the partnership relations among tax farmers in Rumeli within this system. The article focuses on the identities of the tax farmers who have established partnerships, the contents of the tax-farms they have partnered with, their material values and whether the relations between them can be considered an example of entrepreneurship. So the significant parts of the tax-farmers in the partnership relationship were soldiers and other state officials that can be seen as a strong reflection of the period under review. The taxpayers who signed the partnerships and other affiliates such as clerks or guarantors who supported them preferred tax farming in order to be exempt from military obligations and to strengthen their financial power. The article was shaped by examining tax farming bonds compiled from archival sources obtained from the General Directorate of State Archives (Devlet Arşicleri Genel Mudurlugu). The traditional and contemporary literature are other resource groups that provide support for the study.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, 17th Century, Mukâtaa, Taxpayers, Partnership

OSMANLI USULÜ “GİRİŞİMCİLER” OLARAK MÜLTEZİMLER: 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA RUMELİ İLTİZAMLARINDA ORTAKLIK İLİŞKİLERİ

Öz

Yeniçağ ekonomilerinde nakit ihtiyacının karşılanması oldukça zor bir durumdu. Osmanlılar da hazinenin nakit ihtiyacının karşılanması adına iltizam sistemini oldukça faal bir şekilde kullandılar. Ülke geneline yayılan sistemin 17. yüzyılın ilk yarısındaki görünümünü inceleyen bu makale tüm iltizam sistemini değil bu sistem içinde Rumeli’deki iltizam sahipleri arasındaki ortaklık ilişkilerini araştırmaktadır. Makale ortaklık kuran mültezimlerin kimlikleri, ortaklık kurdukları iltizam tahvillerinin içerikleri, bunların maddi değerleri ve aralarındaki ilişkilerin bir girişimcilik örneği sayılıp sayılamayacağı meseleleri üzerinde odaklanmaktadır. Ortaklık ilişkisi içindeki mültezimlerin önemli bir bölümünün askerler ve sair devlet görevlilerinden olması, incelenen dönemin konjonktürel olarak güçlü bir yansıması şeklinde görülebilir. Ortaklıklara imza atan mültezimler ve onlara destek veren kâtip ya da kefil gibi diğer iştirakleri hem askeri yükümlülüklerden muaf olmak hem de mali güçlerine güç katmak adına iltizamlara rağbet göstermişlerdir. Makale Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nden elde edilen arşiv kaynaklarından derlenen iltizam tahvilinin incelenmesiyle şekillenmiştir. Geleneksel ve çağdaş literatür çalışmaya destek sağlayan diğer kaynak guruplarıdır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, 17. Yüzyıl, Mukâtaa, Mültezim, Ortaklık

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• Kamil Kepeci Defterler (KK.d,): 5007, 5008, 5009, 5010, 5013, 5019.
• Yayınlanmış Ana Kaynaklar
• Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Târîhi Metin ve İndeks (1003- 045/ 1595- 1635), C. 3, Hazırlayan: Şevki Nezihi Aykut, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2004.
• Nâimâ Mustafa Efendi, Târih-i Nâ’imâ (Ravzatü’l- Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l- Hâfikayn), C. 1, Hazırlayan Mehmet İpşirli, Ankara 2007.
• Yücel, Yaşar, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar Kitab-ı Müstetab, Kitabu Mesâlihi‟l- Müslimîn Ve Menâfi’i’l- Müminin, Hırzü‟l- Mülük, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• Araştırma Eserleri
• AFYONCU, Erhan, “Sipahi”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 37, 2009, s. 256- 258.
• AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celâli İsyanları”, Cem Yayınevi, İstanbul 1995.
• AKKUŞ, Yasin, Süleyman Ahmet Menteş, “Osmanlı İmparatorluğu'nda Girişimcilik: Klasik Dönem Üzerine Bir Çalışma”, İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (2), Ekim 2018, s. 169-186.
• Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Büyük Osmanlı Tarihi, C. : 4, Yayına Hazırlayan: Mümin Çevik, Milliyet Yayınları, İstanbul 2010.
• BATMAZ, Eftal Şükrü, “İltizâm Sisteminin XVIII. Yüzyıldaki Boyutları”, Osmanlı, C. 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 250-257.
• CEZAR, Mustafa, Mufassal Osmanlı Tarih Resimli-Haritalı, C. 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011.
• CEZAR, Mustafa, Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul 1965.
• ÇAKIR, Baki, Osmanlı Mukâtaa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003.
• ÇİZAKÇA, Murat, İslam Dünyasında ve Batı’da İş Ortaklıkları Tarihi, Çeviri: Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• ÇİZAKÇA, Murat, “Osmanlı İmparatorluğu’nda İç Borçlanmanın Evrimi (XV. Yüzyıldan, XIX. Yüzyıla), Osmanlı, C. : 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 223-226.
• EREN, Aslan, “Osmanlı Ekonomisinde Kurumsal Gelişmeler”, Osmanlı, C. 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 236- 249.
• FAROQHI, Suraiya, “Krizler ve Değişim 1590- 1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 2 1600-1914, Editörler: Halil İnalcık- Donald Quataert, Çeviren: Ayşe Berktay, İstanbul 2006, s. 543-757.
• GEDİKLİ, Fethi, 16. ve 17. Asır Osmanlı Şer’iyye Sicillerinde Mudarebe Ortaklığı: Galata Örneği, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1996.
• GENÇ, Mehmet, “İltizam”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi , C. 22, 2000, s. 154-158.
• GENÇ, Mehmet, “Mukâtaa”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi , C. 31, 2020, s. 129-132.
• GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, Ankara 2010.
• GÖKBİLGİN, Tayyib, “XVI. Asırda Mukâtaa ve İltizam İşlerinde Kadılık Müessesesinin Rolü”, IV. Türk Tarih Kongresi Ankara: 10- 14 Kasım 1948 Kongreye Sunulan Tebliğler, 2. Baskı (Tıpkıbasım), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2010, s. 433-444.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 1 1300-1600, Türkçeye Çeviren: Halil Berktay, Eren Yayınları, İstanbul 2004.
• JENNINGS, Ronald C., “Loans and Credit in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 16, No. 2/3 (Dec.,1973), s. 168-216.
• LEWIS, Bernard, Ortadoğu, Çeviri: Selen Y. Kölay, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2006.
• ÖZBAY, Rahmi Deniz, “17. Yüzyılda İltizam Sisteminde Peşin Mukâtaa Satışlarından Malikâne Uygulamasına (1656-1658)”, XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Eylül 2006, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. IV, Kısım 3, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010, s. 1701-1721.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Askerî”, Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, 2000, s. 488-489.
• SAHİLLOĞLU, Halil, “Bir Mültezim Zimem Defterine Göre XV. Yüzyıl Sonunda Osmanlı Darphane Mukâtaaları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 23, Sayı 1-2, 1963, s. 145-218.
• TABAKOĞLU, Ahmet, “XVII ve XVIII. Yüzyıl Osmanlı Bütçeleri“, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 41, S.1-4, s. 389-414.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, III. C. , Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• ÜNAL, Mehmet Ali, “Mukâtaa Defterlerine Göre XVII. Yüzyıl Başlarında Halep’in İktisadî Vaziyeti”, XVIII. Türk Tarih Kongresi 1-5 Ekim 2018 Ankara Kongreye Sunulan Bildiriler, V. C. , Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022, s. 431-454.
• YÖRÜK, Doğan, “XVI. Yüzyılın Ortalarında İltizam Sisteminin Yaygınlığı: Lârende Kazası Örneği”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi SUTAD, Aralık 2019; (47), s. 217-238.
• GÜNERGÜN, Feza-Şeref Etker, “From Quinaquina to ‘Quinine Law’: A Bitter Chapter in the Westernization of Turkish Medicine”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. 14, S. 2, Haziran 2013, s. 41-68.
• GÜRKAN, Tanju, “Bruner’in Öğretim Kuramı Üzerine Bazı Düşünceleri”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, C. 13, S. 1, Eylül 2019, s. 207-222.
• GÜRSOY, İlkay Taş, “Horse-Drawn Carriages: Sustainability at the Nexus of Human-Animal Interaction”, Journal of Sustainable Tourism, C. 28, S. 2, Ocak 2020, s. 204-221.
• https://sozluk.gov.tr/ (E.T. 20.12.2022).
• https://www.britannica.com/biography/Charles-Fellows (E.T. 27.12.2022).
• HUNTER, F. Robert, “Tourism and Empire: The Thomas Cook & Son Enterprise on the Nile, 1868-1914”, Middle Eastern Studies, C. 40, S. 5, Eylül 2004, s. 28-54.
• ILICA, Ali, “Çorum’da Tarihi Bir Yapı: Veliyyüddin Paşa (Veli Paşa) Hanı ve Vakfiyesi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 9, S. 9, Ocak 2000, s. 1-19.
• INGHOLT, Mathias Molbak, “Temperate Climate Malaria in 19th Century Denmark”, BMC Infectious Diseases, C. 22, S. 432, Mayıs 2022, s. 1-11.
• IŞIK, Zekeriya, “Osmanlı’nın Son Zamanları Cumhuriyet’in İlk Çeyrek Asrında Sıtma Salgınına Karşı Verilen Mücadelenin Mahiyeti”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 51, Nisan 2021, s. 51-83.
• KARACA, Mehmet, “Küresel Dünyada Kültürler Arası İletişim ve Değişen Medyanın Rolü”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 7, S. 13, Bahar 2015, s. 134-157.
• KEEGAN, John, Savaş Sanatı Tarihi, Çev: Füsun Doruker, Bilgin Yayıncılık, İstanbul 1995.
• KOÇER, Gülsemin, “Turizm Tarihini Keşfetmek: Modern Turizmin Doğuşu ve Doğu’nun Cazibesi”, Near East Historical Review, C. 10, S. 3, Temmuz 2020, s. 327-344.
• KONAN, Belkıs, Osmanlı Devleti’nde Yabancıların Kapitülasyonlar Kapsamında Hukuki Durumu, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2006.
• KUNT Sinem, “Seyahat Acentalarının Bakış Açısıyla Bir Niş Pazarın Profili: Somut Kültürel Miras Yaklaşımı ile Yedi Kiliseler”, Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi, C. 15, S. 1, Nisan 2018, s. 6-22.
• KUNT, Sinem-Ali İsra Güngör, “Aziz Yuhanna’nın Kitabı Çerçevesinde Yedi Kiliseler ve Bu Kiliselerin Türkiye İnanç Turizmindeki Yeri”, Gazi Üniversitesi Turizm Fakültesi Dergisi, S. 1, Ocak 2017, s. 71-92.
• KUZUCU, Kemalettin, Bin Yılın Çayı, Osmanlı’da Çay ve Çayhane Kültürü, Kapı Yayınları, İstanbul 2012.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat, S., Osmanlı Belgelerin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, 1998.
• ____________, “Mürur Tezkiresi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, s. 60-61.
• LARSON, Eugene, “Ionia”, Salem Press Encyclopedia, 2020, s. 1-3.
• MURRAY, John, John Murray III 1808-1892, A Brief Memoir by John Murray IV, John Murray, London 1919.
• MUSTAFAYEV, Söhrab, “Cumhuriyet Döneminde Sıtma ile Mücadele ve Yasal Düzenlemeler (1923-1946)”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C. 6, S. 2, Temmuz 2019, s. 1112-1137.
• ÖNAL, Muhsin, Cumhuriyetin Başkentinde ABD’li Misyonerler, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Ankara-İstanos-Muratça İstasyonları, Nobel Bilimsel, Ankara 2022.
• PACK, Sasha D. “Tourism and the History of Travel”, Journal of Tourism History, C. 14, S. 1, Haziran 2022 s. 103-117.
• PARTEN, Arzu, “Kent ve Sessizlik”, İstanbul Aydın Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, C. 3, S. 5, Haziran 2017, s. 1-12.
• PRATT, Henry, “Pratt’s Improvements in Portmanteaus and Travelling Trunks”, English Patents of Inventions, Specifications: 1868, 1754-1835, Ed. George Edward Eyre ve William Spottiswoode, H.M. Stationery Office, Londra 1857, s. 1-4.
• “Russian Caravan Tea”, Scientific American, C. 81, S. 10, Eylül 1899.
• SCHIFFER, Reinhold, Oriental Panorama: British Travellers in 19th Century Turkey, Editions Rodopi B.V., Amsterdam & Atlanta 1999.
• SERT, Gürkan-Emre Dölen, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Devlet Kinini”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. 14, S. 2, Haziran 2013, s. 69-86.
• SEZER, Hamiyet, “Osmanlı İmparatorluğunda Seyahat İzinleri (18-19. Yüzyıl)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 22, S. 33, Mayıs 2003, s. 105-124.
• SOLMAZ, Seyit Ahmet, “Turizmin Doğuşu: Sosyolojik Bir Olgu Olarak Turizm Nasıl Ortaya Çıktı?”, Journal Of Social, Humanities and Administrative Sciences, C. 5, S. 19, Ekim 2019, s. 867-882.
• SMITH, Albert, Customs and Habits of the Turks, Higgins & Bradley, Washington, 1856.
• ŞAHİN, Şayan Ulusan, “Türk Kültüründe At Arabası (At Arabalarının Dili), Bilig, S. 32, Kış 2005, s. 165-178.
• TOSKAY, Tunca, Turizm-Turizm Olayına Genel Yaklaşım, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1978.
• TOURNEFORT, Joseph Pitton, Tournefort Seyahatnamesi, Çev. Ali Berktay-Teoman Tunçdoğan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005.
• TURAN, Şerafettin, “Levant”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 27, İstanbul 2003, s. 145-147.
• URRY, John, Turist Bakışı, Çev: İbrahim Yıldız & Enis Tataroğlu, Bilgesu Yayıncılık, Ankara 2009.
• UYSAL, Gürhan-Davut Ateş-İsa İpçioğlu, “Industrial Revolution: Impetus Behind the Globalization Process”, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, C. 15, S. 2, Aralık 2008, s. 31-48.
• VERGARA, Fernando-Tamara A. Tadich, “Effect of the Work Performed by Tourism Carriage Horses on Physiological and Blood Parameters”, Journal of Equine Veterinary Science, S. 35, Ocak 2015, s. 213-218.
• YALÇINKAYA, Mehmet Alaaddin, “John Murray’ın Seyahat Rehberlerine Göre Trabzon’u İç Kısımlara Bağlayan Seyahat Güzergâhları”, Yabancı Seyahatnamelerde Türkiye, Ed. M. Çağatay Özdemir ve Yunus Emre Tekinsoy, Türk Yurdu, Ankara 2016, s. 125-151.
• YAŞAYANLAR, İsmail, “19 ve 20. Yüzyıllarda Kirmasti ve Mihaliç Kazalarında At Yetiştiriciliğine Dair Veriler”, OTAM, S. 37, Bahar 2015, s. 375-396.
• YAZICI, Özgün Forlar, Osmanlı İmparatorluğu’nda Turizm (1850-1923), (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2022.
• YILMAZ, İbrahim, “Osmanlı’da Turizmin Doğuşu ve Gelişimi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 23, S. 3, Eylül 2021, s. 1149-1158.