The Reflections of the Struggles Between Armenian Congregations in Adana

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 1, 145 - 161

Mahmut Turan

https://doi.org/10.9737/historystudies.1521513

Öz

During the Tanzimat Period, there were changes in the legal status of Christians in the Ottoman society. The aim of this study is to examine the effects of the changes that occurred during the Tanzimat Period on Christian Armenians in Adana. While the Christian sects recognized by the Ottoman Empire until the Tanzimat period were Orthodoxy and Gregorianism, Catholicism and Protestantism were also recognized during this period and members of these sects were given the right to represent and govern themselves. The recognition of new sects by the state caused political, social and economic conflicts between Armenian communities belonging to different sects in Adana. Adana, as a city that deeply felt the effects of Ottoman modernization, was a city where these conflicts intensified. In the study, the reasons why Armenians changed their sect and what kind of struggles these changes caused among Armenian communities were examined. The importance of the study is that it deals with what happened among the Christian Armenian communities in Adana in order to understand the change in Ottoman society. Archival documents, and literature of the period are the sources of the study. As a result, it has been determined that sectarian changes caused serious political and social struggles among the Armenian communities in Adana.

Anahtar Kelimeler

Adana, Armenian, Gregorian, Catholic, Protestant

Tanzimat Döneminde Ermeni Cemaatler Arası Mücadelelerin Adana’ya Yansımaları

Öz

Tanzimat Dönemi'nde Osmanlı toplumundaki Hıristiyanların hukukî statülerinde değişimler yaşanmıştır. Bu çalışmanın amacı, Tanzimat Dönemi'nde Hıristiyanların hukukî statülerinde meydana gelen değişimlerin Adana'daki Hıristiyan Ermeniler üzerindeki etkilerini incelemektir. Tanzimat dönemine kadar Osmanlı Devleti tarafından tanınan Hıristiyan mezhepleri Ortodoksluk ve Gregoryenlik iken, bu dönemde Katoliklik ve Protestanlık da tanınmış ve bu mezhep mensuplarına kendilerini temsil ve yönetme hakkı verilmiştir. Yeni mezheplerin devlet tarafından tanınması, Adana'daki farklı mezheplere mensup Ermeni topluluklar arasında siyasi, sosyal ve ekonomik çatışmalara neden olmuştur. Adana, Osmanlı modernleşmesinin etkilerini derinden hisseden bir şehir olarak bu çatışmaların yoğunlaştığı bir şehirdir. Çalışmada, Ermenilerin mezhep değiştirme nedenleri ve bu değişimlerin Ermeni topluluklar arasında ne tür mücadelelere yol açtığı incelenmiştir. Çalışmanın önemi, Osmanlı toplumundaki değişimi anlamak adına Adana'daki Hıristiyan Ermeni cemaatler arasında yaşananları birincil el kaynaklar üzerinden ele almasıdır. Çalışmanın kaynaklarını arşiv belgeleri ve dönemin literatürü oluşturmaktadır. Sonuç olarak, mezhep değişikliklerinin Adana'daki Ermeni toplulukları arasında ciddi siyasi ve sosyal mücadelelere neden olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Adana, Ermeni, Gregoryen, Katolik, Protestan

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları
• BOA. Sadaret Amedi Kalemi Evrakı A. AMD.
• BOA. Sadaret Divan Kalemi Evrakı A. DVN
• BOA. Mektubi Kalemi A. MKT.
• BOA. Sadaret Umum Vilayet Evrakı A. MKT. UM.
• BOA. Adana Şeriyye Sicili (A.Ş.S)
• BOA. Cevdet Adliye C. ADL
• BOA. Cevdet Hariciye C. HR.
• BOA. Hariciye Mektubi HR. MKT.
• BOA. Hariciye Siyasi HR. SYS.
• BOA. Hariciye Tercüme Odası HR.TO.
• BOA. İrade Hariciye İ. HR.
• BOA. İrade Dahiliye İ. DH.
• BOA. Meclisi Vala MVL.
• 2. Araştırma, İnceleme ve Telif Eserler
• Akiba, Jun. “The Local Councils as the Origin of the Parliamentary System in the Ottoman Empire.” Development of Parliamentarism in the Modern Islamic World. Editör Sato Tsugitaka, 176-204. Tokyo, 2009.
• Beydilli, Kemal. II. Mahmud Devri’nde Katolik Ermeni Cemâati ve Kilisesi’nin Tanınması (1830), Editör Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin. Cambridge: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri, 1995.
• Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Bozkurt, İbrahim, Hasgül, Sırma. “Adana Vilayeti Sâlnameleri’ne Göre Çukurova’da Gayrimüslimler”, Tarihte Adana ve Çukurova Cilt:2 - Osmanlı Döneminde Adana ve Çukurova II içinde, Editör Yılmaz Kurt, M. Fatih Sansar, Adana: Akademisyen Kitabevi, 2016, 171-204.
• Günay, Nejla. Maraş'ta Ermeniler ve Zeytun isyanları. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007.
• Kılıç, Davut. Osmanlı Ermenileri Arasında Dinî ve Siyasi Mücadeleler. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2012.
• Kurt, Yılmaz. “1831 Yılında Adana Ermenileri”. Tarihte Adana ve Çukurova Cilt 2 - Osmanlı Döneminde Adana ve Çukurova I içinde, Editör Yılmaz Kurt, M. Fatih Sansar, Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2016, 1-18.
• Engelhardt. Tanzimat ve Türkiye. Çeviren Ali Reşad, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1999.
• Eroğlu, Cengiz ve Murat Babuçoğlu ve Mehmet Köçer, Osmanlı Vilayet Salnâmelerinde Halep. Ankara: ORSAM, 2012.
• Hasgül, Sırma. “Salnamelere Göre Adana Vilayeti’nin Demografik ve Kültürel Yapısı (Adana Merkez, Kozan, Cebel-i Bereket, İçel ve Mersin Sancağı).” Yüksek lisans tezi, Mersin Üniversitesi, 2016.
• İnalcık, Halil. “İmtiyazat.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 22. İstanbul, 2000, 245-252.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi Islahat Fermanı Devri (1861-1876) Cilt 7. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi Cilt 4, İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, 996-1001.
• Ortaylı, İlber. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1896-1922) Cilt I. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2004.
• Toros, Taha. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslim Azınlıklar.” Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi Cilt 4. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, 1025-1036.
• Tunç, Hasan. Türk Anayasa Hukuku, Ders Kitabı. Ankara: Gazi Kitap Evi, 2018.
• Waardenburg, Jacques, “Protestanlık.” Diyanet İslam Ansiklopedisi Cilt 34. İstanbul 2007, 351-354.
• Yavuz, Nuri ve Mehmet Çetinkaya. “Adana’da İhtida Hareketleri (1825-1856)”, Cumhuriyet’in 100. Yılı Bir Asırlık Miras. Editör Nuri Yavuz, 135-158. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2023.
• 3. Süreli Yayınlar
• İnalcık, Halil, “Osmanlılara Raiyyet Rüsûmu.” Belleten 23, no. 92 (1959): 575-610.
• İnalcık, Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri.” Belleten 28, no. 12 (1964): 623-690.
• Kenanoğlu, M. Macit. “Is Millet System a Reality or a Myth? The Legal Position of the Non-Muslim Subjects and Their Religious Leaders in the Ottoman Empire.” Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, no: 12 (2011): 17-38.
• Masayuki, Ueno. “For The Fatherland And The State”: Armenians Negotiate The Tanzimat Reforms.” International Journal of Middle East Studies 45, no. 1 (2013): 93-109.
• Satış, İhsan. “Osmanlı Devleti’nde Ermeni Katolik Cemaatine Dair Âli Paşa ve Kastro Bey’in Lâyihaları.” Gazi Akademik Bakış 9, no. 18 (2016): 253-273.
• Serbestoğlu, İbrahim. “Zorunlu Bir Modernleşme Örneği Olarak Osmanlı Tabiiyet Kanunu.” OTAM. no. 29 (2011): 193-214.
• Saydam, Abdullah. “Trabzon'da Cemaatler Arası İlişkiler ve Din Degiştirme Olayları (1794-1850)”, Türk Dünyası Araştırmaları. No. 154 (2005): 81-106.
• Sonyel, Salahi R., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Koruma (Protégé) Sistemi ve Kötüye Kullanılışı.” Belleten 55. no. 213 (1991): 359-370.
• Torun, Sadık Fatih. “Vilâyet Kanunlarına Göre Sancak (Livâ) İdare Meclisleri.” Tarih Araştırmaları Dergisi 35. no. 60 (2016): 157-174.
• Türkan, Ahmet. “Tanzimat’tan Sonra (1839) Kütahya’daki Hristiyanların Dinî-İdari Durumları ve Yaşadıkları Tartışmalı Meseleler.” Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Kütahya Özel Sayısı (Kasım 2014): 111-136.