Cumhuriyet Şehirlerinin Modernleştirilmesi Sürecinde Tarihî Eserlerin Korunmasına Yönelik İlk Çalışmalar: Mardin Şehri Örneği (1932-1948)

Yıl 2025, Cilt: 17 Sayı: 3, 659 - 684, 15.08.2025

Aysel Fedai

https://doi.org/10.9737/historystudies.1577307

Öz

Mezopotamya bölgesinin en önemli kültür merkezlerinden biri olan Mardin şehrinde tarihîn farklı dönemlerinden kalan ve bütünleşik biçimde muhafaza edilmesi gereken önemli mimarî yapılar ve yapı grupları mevcuttur. Bu yapı gruplarına ait parçalarda Artuklu, Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı dönemlerinde yaşamış insanlara ait inançların, kültürlerin ve günlük yaşayış biçimlerinin özellikleri yer almaktadır. Mardin’de bulunan mimarî eserlerin bir arada bulunması ve mevcut durumunu muhafaza etmesi aynı zamanda şehrin sit alanı şeklinde tanımlanmasını sağlamıştır. Mardin’in sit alanı olarak kabul edilmesini sağlayan en önemli unsur şehrin özgünlüğüdür; şehirde yer alan eserler doğal çevreleriyle birlikte korunmuş, tarihsel kimliğini ve özgünlüğü kaybetmemiştir. Her ne kadar Osmanlı Devleti döneminde mimarî eserlerin korunması için bir takım kararlar alınmış olsa da asıl girişimlerin Cumhuriyet döneminde olduğu görülmektedir. Söz konusu çalışmanın amacı raporlar ve arşiv belgeleri ışığında, tarihi eserlerin kendi çevreleri içinde korunmasını irdeleyerek, bütünlük taşımasını ortaya koymaya çalışmaktır. Bu çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti’ne miras kalan tarihî eserlerin nasıl tespit edildiği ve korunduğu konusu Mardin örneği üzerinden incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Cumhuriyeti Devleti , Mardin , Tarihî Eserler , Şehir Tarihi , Cumhuriyet Modernleşmesi

First Studies on the Protection of Historical Artifacts in the Modernization of Republican Cities: The Case of Mardin (1932-1948)

Öz

Mardin, one of the most significant cultural centers of the Mesopotamia region, boasts important architectural structures and groups from various historical periods that must be preserved in an integrated manner. The components of these groups reflect the beliefs, cultures, and daily lifestyles of the people who lived during the Artuqid, Seljuk, Akkoyunlu, and Ottoman periods. The coexistence of architectural works in Mardin and their preservation in their current state have contributed to the city's designation as a protected area. The most crucial factor that facilitated Mardin’s classification as a protected site is its authenticity; the artworks within the city have been preserved alongside their natural surroundings, maintaining their historical identity and uniqueness. Although decisions were made to protect architectural works during the Ottoman Empire, it is evident that significant initiatives emerged during the Republican period. The aim of this study is to try to reveal the integrity of historical artifacts in the light of reports and archival documents by examining their preservation in their own environment. This study will examine how the historical artifacts inherited by the Republic of Turkey have been identified and preserved, using Mardin as a case study.

Anahtar Kelimeler

Republic of Turkey , Historical Artifacts , Mardin , Urban History , Republican Modernization

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA. MEB. (Millî Eğitim Bakanlığı). Eski Eserlerin Kayıt Altına Alınmaları.
• BCA. MEB. (Millî Eğitim Bakanlığı). Eski Eserlerin Korunmasına Dair.
• BCA. MEB. (Millî Eğitim Bakanlığı). Arkeologlar Tarafından Tarihi Eser Çalışmaları.
• BCA. MEB. (Millî Eğitim Bakanlığı). Tarihi Eserlerin Korunması.
• BCA. MEB. (Millî Eğitim Bakanlığı). Gabriel'in Anadolu'da Tarihi Eser Araştırması.
• BCA. MGM. (Muamelat Genel Müdürlüğü). Eski Eserler İçin Komisyon Kurulması.
• BCA. MGM. (Muamelat Genel Müdürlüğü). Eski Eserlerin Başka Amaçla Kullanılmaması.
• BCA. MGM. (Muamelat Genel Müdürlüğü). Gazi Mustafa Kemal’in Eski Eserlere İlgisi.
• BCA. MGM. (Muamelat Genel Müdürlüğü). 9. Jandarma Alayının Mardin’e Gelişi.
• BCA. KDB. (Kararlar Daire Başkanlığı). Eski Eserlerin Muhafazası.
• BCA. KDB. (Kararlar Daire Başkanlığı). İstanbul’da Fransız Arkeoloji Enstitüsü’nün Tesisi.
• BCA. KDB. (Kararlar Daire Başkanlığı). II. Dünya Savaşı Dönemi ve Albert-Louis Gabriel.
• BCA. KDB. (Kararlar Daire Başkanlığı). Hermann Jansen’in Ankara İmar Planı.
• BCA. KDB. (Kararlar Daire Başkanlığı). İstanbul Fransız Arkeoloji Enstitüsü’nün Kazı İzni.
• Türk Tarih Kurumu Arşivi (TTK)
• TTK. Albert Gabriel'in “Souvenirs de Turquie“ adlı eseri hakkında yazdığı mektup.
• SALT Araştırma Arşivi (SALT )
• SALT. ASÜ. Ali Saim Ülgen Aile Arşivi Kataloğu, Albert Gabriel ve Mimarlık Abideleri.
• İstanbul Ansiklopedisi Arşivi (İA)
• İA. “Arkeoloji Enstitüleri.”
• İA. “Albert-Louis, Gabriel.”
• TBMM Meclis Zabıtları
• TBMMZC, Altmış Dördüncü İnikat, Devre: III, Cilt: III, İçtima: I. (22.04.1928), 206-207.
• 2. Araştırma, İnceleme ve Telif Eserler
• Albert Gabriel (1883-1972) Mimar, Arkeolog, Ressam, Gezgin. Hazırlayan Korkut E. Erdur. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Arslan, Handan, ve Sabri Karadoğan. “Mardin Şehrinin Situasyonu ve Yer Seçiminde Etkili Olan Coğrafi Faktörler”, Makaleler Mardin, Ekonomi-Nüfus, Kentsel Yapı, Cilt: II. Hazırlayan İbrahim Özcoşar. İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayınları (2007): 227-229.
• Artuk, İbrahim. Artuk ilinin tarihî belgesi. İstanbul: Güven Basımevi, 1939.
• Artuk, İbrahim. Artuk Oğulları tarihi. İstanbul: Gençler Kitabevi, 1944.
• Artuk, İbrahim. “Dunaysir’da Artuk Oğullarının Ulu Camii.” Belleten, no. 37 (1946): 167- 169.
• Artuk, İbrahim. “Artuk Oğlu Emir Balak ve Mezarı”, Belleten, no. 41 (1947): 127-135.
• Artuk, İbrahim. “Diyarbakır ve Mardin’in Bazı Önemli Yapıları.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, no. 2 (1971): 66-74.
• Artuk, Mehmet Emin. “İbrahim Artuk (1915-1993),” TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt Ek-1. Ankara, 2020, 119.
• Artuk, Cevriye. “İbrahim Artuk Nümismatik Uzmanı.” Tıp Tarihi Araştırmaları, no. 3 (1989): 172-176.
• Bayram, Sadi. “Prof. Dr. Albert Gabriel’e Ait Bazı Belgeler.” Vakıflar Dergisi, no. 46 (2016): 168.
• Beyazıt, Deniz. “Mardin Ortaçağ İslam Mimarisi.” Albert Gabriel (1883-1972) Mimar, Arkeolog, Ressam, Gezgin, Hazırlayan Korkut E. Erdur, 109-126. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Bozkurt, İbrahim. “Jansen Planı: Hermann Jansen (1869-1945) ve Ankara’da Jansen Planı,” Atatürk Ansiklopedisi. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2022, 1-8.
• Coşkun, Yahya. Esir şehirlerin eserleri, Anadolu’nun işgalinde eski eser kaçakçılığı (1918- 1923). İstanbul: Kronik Yayınları, 2024.
• Çağlayan, Murat. “Mardin’in UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne Alınma Süreci.” International Journal of Mardin Studies 2, no. 2 (2021): 7-16.
• Çelik, Zeynep. Asar-ı Atika, Osmanlı İmparatorluğu’nda arkeoloji siyaseti. Çeviren Ayşen Gür. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2024.
• Demirel, Ahmet. “1930’lu Yıllarda Bir İsim Değişikliği: Maarif Vekâleti/Kültür Bakanlığı.” Tarih ve Toplum, no. 234 (2003): 31-37.
• Dinç, Fasih. “İslâm İnşâ Hukukunun Mardin Kent Mekânına Yansıması (11-19. yy).” Mukaddime 12, no. 2 (2021): 307-346. https://doi.org/10.19059/mukaddime.868609.
• “Doğu Bölgelerinde Yapılacak Memur Evleri İnşaatı Hakkında Rapor.” Arkitekt 1944, no. 155-156 (1944): 278-283.
• Dr. Reşit Galip. “Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi Niçin Çıkıyor?.” Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, no. 1 (1933): 3-4.
• Erdal, Zekai. “Mardin’deki Artuklu Türbeleri.” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 9, no. 1 (2020): 455-486.
• Eyice, Semavi. “Prof. Albert-Louis Gabriel (2.8.1883-23.12.1972)”, Belleten 37, no. 147 (1973): 321-363. https://doi.org/10.37879/belleten.1973.147-321.
• Eyice, Semavi. “Arkeoloji Enstitüleri,” İstanbul Ansiklopedisi Cilt 2. İstanbul: Nurgök Matbaası, 1959, 1021-1025.
• Gabriel, Albert-Louis. Voyages archéologıques dans la Turquie orientale (Şarki Türkiye’de arkeolojik geziler). Paris: Boccarda, Instıtut Françaıs D’Archéologıe de Stamboul, 1940.
• Gabriel, Albert-Louis. Şarki Türkiye’de arkeolojik geziler. Çeviren İdil Çetin. İstanbul: Dipnot Yayınları, 2014.
• Gabriel, Albert-Louis. Monuments Turcs d’Anatolie-monuments: Kayseri-Niğde. Paris: Boccard, 1934.
• Gabriel, Albert-Louis. Anadolu’da Türk anıtları, birinci cilt: Kayseri-Niğde. Gaziantep: Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü, 2022.
• Gabriel, Albert-Louis. Monuments Turcs d’Anatolie-tome deuxieme: Amasya-Tokat-Sivas. Paris: Boccard, 1934.
• Gabriel, Albert-Louis. Anadolu’da Türk anıtları, ikinci cilt: Amasya-Tokat Sivas. Gaziantep: Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü, 2022.
• Gabriel, Albert-Louis. Sinan, hayatı, eserleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1937.
• Gabriel, Albert-Louis. Türkiye: Yüz doksan altı fotoğraf. İstanbul: Vecihi Gök Kitabevi Yayını, 1953.
• Gabriel, Albert-Louis. Türkiye: tarih ve sanat memleketi. Çeviren Azra Erhat. İstanbul: Yapı Kredi Bankası Yayını, 1954.
• Gabriel, Albert-Louis. Niğde tarihi. Çeviren Ahmed Akif Tütenk. Ankara: Beng Matbaası, 1962.
• Gabriel, Albert-Louis. İstanbul Türk kaleleri "1001 temel eser". Çeviren Alp Ilgaz. İstanbul: Tercüman Gazete, 1973.
• Gabriel, Albert-Louis. Une capitale Turque brousse, Bursa: I-textem/II-planches. Paris: Boccard, 1958.
• Gabriel, Albert-Louis. Bir Türk başkenti Bursa. Çeviren Neslihan Er, Hamit Er, Aykut Kazancıgil. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayını, 2010.
• Gabriel, Albert-Louis. “Mardin ve Diyarbekir Vilâyetlerinde İcra Olunmuş Bir Arkeologya Seyahati Hakkında Rapor.” Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, no. 1(1933): 134-149.
• Gabriel, Albert-Louis. “Dunaysir (Koçhisar/Kızıltepe).” Ars İslamîca, no. 4 (1937): 352-362.
• Gabriel, Albert-Louis. “Mosquées et médressés Ortokides (Artukloğulları Camileri ve Medreseleri).” Halil Edhem Hâtıra Kitabı, Cilt: I-II, 211-223. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Gürhan, Veysel. “XVIII. Yüzyılda Mardin Kalesi Üzerine Bazı Tespitler.” e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 7, no. 2 (2015): 219-233.
• Gündüz, Elif. “Tarihi Kentin Korunmasında Çevresel Kapasite Yöntemi-Mardin Örneği.” Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, 2011.
• “Haberler.” Arkitekt 1946, no. 171-172 (1946): 93-94.
• Karatay, Fehmi vd.. “Albert-Louis, Gabriel,” İstanbul Ansiklopedisi Cilt 11. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971, 5874-5878.
• Karatepe, Şükrü. “Albert Gabriel’in Türkiye’de Şehir Tarihi Araştırmalarına Katkısı.”, Şehir Tarihi Yazarları, Çok Dilli Çok Kültürlü Şehirler, Editörler Ömer Bozkurt, Mehmet Tuğrul, Yahya Aydın, 17-25, Mardin: Artuklu Üniversitesi Yayınları, Baskı Mardin Sesi Gazetecilik Matbaacılık, 2021.
• Kâtip Ferdi. Mardin Artukluları Tarihi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, Mardin Halkevi Yayınları-8, 1939.
• Koçak, Cemil. Tarihçinin eleği, İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Mantran, Robert. “Fransa’da Türk İncelemeleri ve Türk Tarihi Üzerine Araştırmalar.” Belleten, no. 187 (1983): 869-876.
• Özer, İsmail. “Cumhuriyet Dönemi Türk Müzeciliği.” Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, no. 3 (2023): 277. https://doi.org/10.17123/atad.1312393.
• Öztaş, Esma Şahin. “Mahmerî’nin Şehnâme’sinde Mardin Kalesi’nin Fethi.” International Journal of Mardin Studies 2, no. 1 (2021): 7-25.
• Sakaoğlu, Saim. “Türk Dili Tetkik Cemiyetinin Kuruluşu ve Atatürk.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, no. 1991 (1994): 19-29.
• Sivrioğlu, Töre. Atatürk ve arkeoloji, İstanbul: Kafka Kitap Yayın, 2024.
• Şimşek, Fatma, ve Güven Dinç. “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Eski Eser Anlayışının Doğuşu ve Bu Alanda Uygulanan Politikalar.” Uşak Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 10, no. 16 (2009): 101-127.
• Taner, Nezihe ve Pertev Taner. “Mardin Şehri Kesin İmar Planı İzah Notu.” Arkitekt, no. 207-208 (1949): 66-68.
• Tekeli, İlhan. Cumhuriyetin belediyecilik öyküsü (1923-1990). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2009.
• Toprak, Zafer. “Sayısallaşma ya da Cumhuriyet’in Rasyonelleşmesi.” Uluslararası Atatürk ve Çağdaş Toplum Sempozyumu, 244-259. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2002.
• Türkoğlu, Kamutay. “Örneklerle Tarihi Kentlerin Korunmasında Plancının Etkinliğinin Artırılması.” Tarihi Kentlerde Planlama/Düzenleme Sorunları, Türkiye 11. Dünya Şehircilik Kollokyumu, 147-152. Ankara: Bayındırlık ve İskân Bakanlığı Matbaası, 1989.
• Ünar, Şükrü. “Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Anlayışının Doğuşu ve Gelişimi.” Asya Studies Akademik Sosyal Araştırmalar, no. 8 (2019): 67-75. https://doi.org/10.31455/asya.569986.
• Yeşilbaş, Evindar, ve Fehime Acat Akgül. “Mardin Kalesi 2021 Yılı Arkeolojik Kazı Çalışmaları.” Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları, 308-333. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2022.
• Yeşilbaş, Evindar. “Kültürel Mirasın Şehir Tarihi Yazıcılığına Katkısı: Mardin Örneği”, Şehir, Toplum ve Kimlik, Editör Musa Öztürk. Ankara: Bem-Bir-Sen Yayıncılık (2023): 89-112.
• 3-Süreli Yayınlar
• T.C. Resmî Gazete. 14 Nisan 1930, Kanun no:1580, Sayı:1471.
• Sadi Irmak, “Şehir Plânları Karşısındaki Tehlike”, Ulus (10 Eylül 1948), 1.
• Cahit Beğenç, “Doğu Bölgesinde Yapı İşlerimiz”, Ulus (27 Eylül 1949), 5.