Tarihi Süreç İçinde Cami ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme

Yıl 2016, Cilt: 15 Sayı: 29, 177 - 209, 30.06.2016

Ahmet Akın

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.268627

Cited By: 10

Öz

Bu çalışmada caminin tarihi süreç içinde mimari gelişimi yanında, gördüğü vazifeler -fonksiyonları ortaya konmuştur.İlk yapılan camilerin mimari özellikleri zamanla gelişmiştir. Emeviler ve Abbasiler döneminde cami sayısı yeni fetihlerle artarken, sanat yönünden de bir gelişme görülmüştür. Selçuklularda mimaride ağaç ve taş sütunlar hâkim olurken;Beyliklerle birlikte ntek kubbeye doğru geçiş başlamış ve Osmanlıda bir büyük kubbe ile cami mimarisi zirveye ulaşmıştır.İşlevleri açısından ise cami,ibadet fonksiyonu yanında,eğitim,kültür, yardımlaşma, vb. görevlerinin geçmişten günümüze farklılıklar gösterdiği gözlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Cami, Mescid, Mimari, Eğitim

An essay about the function of mosques throughout the history

Öz

This study reveals the function and the usage of mosques throughout the history and the development of its architecture. The architecture of the mosques has been in constant change since the beginning. During the caliphates of Ummayyad dynasty and Abbasid dynasty the number of the mosques increased as well as the artistic features of the buildings. Seljuk Dynasty used wooden and stone elements in their mosques and Anatolian Beyliks began using a single dome and during the Ottomans the architectural elements a huge dome and a minaret has began to be stablished. A function of a mosque has also shown differences throughout the history as well as a space for pray and the cultural, educative and social activities being practiced inside and around.

Anahtar Kelimeler

Mosque, Masjid, Architecture, Education

Kaynakça

• Ahmed-Fuad Seyyid, Tarihu’d-Da’veti’l-İslamiyye, Mektebetü’l-Hancı, Kahire 1994/1414,
• Abdülaziz Muhammed el-Lemilem, Risaletü’l–Mescid Fi’l-İslam, 2.bas. Müessesetü'r-Risale Beyrut 1911. Beyrut
• Ebu Ya’la, Muhammed b. El-Hüseyin el-Ferra, el-Ahkâmu’s-Sultaniyye, Darü’lKütübi’l İlmiyye, Beyrut, 1985/1405.
• ed-Dıhlevî, Şah Veliyullah b. Abdurrahman, Huccetullahi’l-Baliğa,I-II, Dar-ı Ihyai’l-Ulum, Beyrut 1990/1410
• Edirneli Oruç Beğ, Oruç Beğ Tarihi, haz. Nihal Atsız, Kervan Yayıncılık, İstanbul ts.,
• el-Belâzurî, Ahmed b. Yahya, Fütûhu’l-Buldan, çev. Mustafa Fayda, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını. Ankara 1987.
• el-Muttekî, el-Hanefi, Kenzu’l-Ummal fi Süneni’l-Ahval ve’l-Efal, Daru’l-Mearif, Haydarabad Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fiziki Yapıya Etkileri”, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Meteksan, Ankara 1980,
• Ergin, O. Nuri, Türk Şehirciliğinin Tarihi İnkişafı, Cumhuriyet, İstanbul 1936; Ergin, O. Nuri, Türkiye’de Şehirciliğin Tarihî İnkişâfı, Cumhuriyet, İstanbul, 1936,
• Erünsal, İsmail, Türk Kütüphaleri Tarihi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1991, Es’at Efendi, Teşrifat-ı Kadîme, Çağrı Yayınları, İstanbul 1979
• Evliya Çelebi, Seyahatnâme, I, haz. Mümin Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1985 Eyice, Semavi, “Ağalar Camii”, DİA,C. I,s. 464;
• Faroqhi, Suraiya, “A Map of AnatolianFridayMosques (1520-1535)”, OA, (Osmanlı Araştırmaları),C. IV, s.166-168
• Fatih Devrine Ait Münşeat Mecmuası, haz. Necati Lugal – Adnan Erzi, Fetih Derneği, İstanbul 1956
• Güç, Ahmet, “Bursa’da Yapılan Selâtin Camiler”, DD, C .XXXVIII. sy. 1 (Ocak-Şubat-Mart 2002), s. 75-76
• Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016/1, c. 15, sayı: 29
• Hamidullah, Muhammed, İslâm Müesseselerine Giriş, çev. İ. Süreyya Sırma, Bir Yayıncılık, İstanbul 1984
• Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, I_II, çev. Salih Tuğ, İrfan Yayınları, İstanbul 1990
• Hammer, Joseph Von, Osmanlı Tarihi, I, çev. Mehmet Ata, MEB İstanbul 1990
• Hasan İbrahim Hasan, İslam Tarihi, VI, çev. İsmail Yiğit, Fatih Yayınevi, İstanbul 1985
• Hasan İbrahim Hasan-Ali İbrahim Hasan, en-Nüzûmü’l-İslâmiyye, Mektebetü’l-Mısriyye, Kahire 1970
• Heyd. Uriel, Studiesın Old Ottoman Criminal Law. ed. V.l. Me’nage, At the Clarendon Press, Oxford 1973
• Hızlı, Mefail, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi: Bursa Medreselerinde Eğitim- Öğretim, Esrâ Fakülte Kitabevi, Bursa 1997
• İbn Kemâl, Tevarih-i Âl-i Osman I. Defter. yay. Şerafettin Turan. TTK, Ankara 1991,
• İbn Batuta, İbn Batuta Seyahatnamesi, haz. İ. Parmaksız MEB.İstanbul 1971
• İbn Cübeyr, The Travels of İbn Jubayr, trans. R. J. C. Broadhurst, The Camelot Press, London 1952
• İbn Hişam, Abdülmelik, es-Sîretü’n-Nebeviyye, Mustafa Sibaî neş. Mısır 1936/1335,
• İbn Sa’d, Muhammed, et-Tabakatu’l-Kübra, I, Daru’s-Sadırı’l-Tab’ ve Naşr, Beyrut 1985
• İnalcık, Halil, “İstanbul: Bir İslam Şehri”, çev. İ. Kalın, Dergâh, C. 14-15 sy. 25, s.16-17
• İlgürel, Mücteba, “Celâli İsyanları”, DİA, C.VII, s.252-257;
• İpşirli, Mehmet, “Anadolu”, DİA, C.III, s. 28-31
• İpşirli, Mehmet, “Dersiâm”, DİA, C. IX, s. 185-186
• İpşirli, Mehmet, “Osmanlı Cuma Selamlığı”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991,
• Kandehlevî, Muhammed Yusuf, Hayatu’s-Sahabe, III, Dâru’l-Kalem Dımeşk 1983/1403,
• Kaplan, Mehmet, Nesillerin Ruhu, Dergâh Yayınları ,İstanbul 1978
• Kara, Mustafa “XIV ve XV. Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar”, UÜİFD C. 8, sy.8 (1999) s. 46-55
• Kara, Mustafa, Tekke ve Zaviyeler, Dergâh Yayınları, İstanbul 1977
• Karataş, Ali İhsan, “XVI. Yüzyılda Bursa’da Tedavüldeki Kitaplar”, UÜİFD C. 10, sy.1, s. 225- 226
• Karaman, Hayreddin, “Cuma ve Cuma Namazı”, DD. C.XII, sy.4 (Temmuz-Ağustos 1973) s.213-238
• Kazıcı Ziya ”Tarih Boyunca Cami ve Gördüğü Hizmetler” Diyanet Dergisi C.XXII,sayı.4,s.8-10 Kazıcı, Anahatlarıyla İslam Eğitim Tarihi, MÜİF Yay.İstanbul 1995
• Kazıcı, Ziya, Asr-ı Saadet Döneminde Cami ve ve İfa Ettiği Hizmetler, Sosyal ve Ferdi İşlevleri Açısından Namaz ve Cami, İlmi Toplantı, 18-19 Ekim 2008, Üsküdar Belediyesi Altunizade Kültür Merkezi, 200
• Kazıcı, Ziya, İslâmi ve Sosyal Açıdan Vakıflar, Marifet Yayınları, İstanbul, 1985 Kazıcı, Ziya, “Osmanlılarda Tekkeler“ İslam Medeniyeti, İst.1982, c.5, sy.4 s.29-31
• Kılıç, Mustafa, “İslam’da Toplumu Dinamikleştiren Kurum: Cami ve Sosyal Hayattaki Rolü”, DD. C. XXVII. sy. 4 (Ekim-Kasım-Aralık 1991)
• Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 4. baskı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, Ankara 1981,
• Kuran, Abdullah, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago, 1968
• Kutay, Cemal, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevî Mimarları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, Ankara 1973,
• Küçük, Cevdet, “Bina Emini”, DİA, C. VI. s. 179-180
• Leeuwen, Richard Van, Bir Osmanlı Şehri Şam, Vakıf ve Şehir, ter. H. Ebru Aksoy, Küre Yayınları İst.2012
• Mardin, Şerif, Din ve İdeoloji, İletişim, İstanbul 1995
• Mehmet Halife, Tarih-i Gılmanî, haz: Kamil Su, Kültür Bakanlığı Yayını, İstanbul 1976
• Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016/1, c. 15, sayı: 29
• Mehmet,-Öymen, R. Hıfzurrahman, İslam Eğitim Tarihi, MEB Basımevi, Ankara 1974, Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 1991
• Miras, Kamil, Sahih-i Buhari Muhtasarı, Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, VIII;DİB Yayını 7. baskı Ankara 1981
• Molla Hüsrev, "ed-Dürerü’l-Hukkam Fi Şerh-i Gureri’l-Ahkam, I;" Ahmed Sait Matbaası, İstanbul, 1965,
• Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, I; haz. Mehmet İpşirli, 2. baskı, TTK, Ankara 1999,
• Naima, Naima Tarihi, III sad. Zuhurî Danışman, Z. Danışman Yayınevi, İstanbul 1967,
• NevizadeAtaî, “Hadaikü’l-Hakaik”, Şakaikun-Numaniyye ve Zeyilleri, II; haz: Abdülkadir Özcan İstanbul 1989,
• Ocak, Ahmet Yaşar, İslam Türk İnançlarında Hızır Yahud Hızır-İlyas Kültü, Türk Kültürlerini Araştırma Enstitüsü Yayını, Ankara 1985,
• Orhanlı, Cengiz, “Şehir Mimarları”, OA, C.II. s.1-30
• Ortaylı, İlber, Türk İdare Tarihine Giriş, Turhan, Ankara 1996,
• Öcalan, Hasan-Basri ”Bursa’da Tasavvuf Kültürü” (XVII.Yüzyıl), Gaye Kitabevi, Bursa 2000
• Önkal, Ahmet, Resulüllah’ın İslam’a Davet Metodu, Esrâ Yayınları, Konya 1981,
• Öz, Şaban, “Mescid/Cami” İslam Kuruluş Tarihi, edit, Eyüp Baş, Grafiker, Yay. Ankara, 2013,
• Özkaya, Yücel “XVIII. Yüzyılda Çıkarılan Adaletnamelere Göre Türkiye’nin İç Durumu” Belleten, C. XXXVIII, sy. 151 (1974) s. 479;
• Özkaya, Yücel, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yapısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, Ankara 1985,
• Raymond, Andre’, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, çev. Ali Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995,
• Ricaut, Paul, Türklerin Siyasî Düsturları, haz. M. Reşat Uzmen, Kervan yay. İstanbul, ts., s.; Sakaoğlu, Necdet, “Anatolia’sFridayMosques”, (çevrimci) http//www.thy.com.tr/skylife, 22 Haziran 2002
• Savaş, Saim, XVI. Asırda Anadolu’da Alevîlik,Vadi Yayınları, Ankara 2002 Saydam, Abdullah, Osmanlı Medeniyet Tarihi, Kemal Matbaacılık, Trabzon 1995
• Şeker, Mehmet, “Cami Sosyal Bir Kurumdur” Diyanet Aylık Dergi, sy. 22 (Ekim 1992), s. 20-23 Şeker, Mehmet, Gelibolulu Mustafa Âlî ve Mevâ’idün-Nefâ’is fî Kavâ’idi’l-Mecâlis, TTK, Ankara 1997
• Tetik, Necati, Başlangıcından IX. Hicri Asra Kadar Kıraat İlminin Talimi, İşaret Yayınları, İstanbul 1990,
• Turan, Osman, Selçuklu Tarihi ve Türk- İslâm Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, 5. baskı, İstanbul 1996,
• Turan, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul, Turan Matbaası, 1973,
• Tursun Bey, Tarih-i Ebu’l-Feth, haz. Ahmet Tezbaşar, Kervan Yayıncılık, İstanbul, t.y
• Ulucay. Çağatay, XVII. Asır’da Saruhanlı’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, Halkevi Yayını, İstanbul 1944
• Unat, Faik-Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1964
• Ünver, Süheyl, “Fatih Külliyesine Ait Diğer Bir Vakfiye”, VD (1938), C.I, s. 42,
• Yâzıcî, Tâlib, “Emeviye Camii”, DİA, C.XI,s.108-109;
• Yediyıldız, Hayrât Sistemi, s. 276
• Yediyıldız, Âsım, “Şer’iye Sicillerine Göre Bursa’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı (1656-1658)”, VD, C. 23 (Ankara 1994), s. 181- 182.
• Yediyıldız, Bahaeddin, “İslam’da Vakıf”, Doğuşundan Günümüze İslam Tarihi, XIV; ed. Hakkı Dursun Yıldız, Çağ Yayınları, İstanbul 1989
• Yediyıldız, Bahaeddin, “Osmanlı Döneminde Türk Vakıfları Ya Da Hayrat Sistemi”, Osmanlı, ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayını, Ankara 1999
• Yediyıldız, Bahaeddin, “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”, VD, C. XIV, (1982
• Yediyıldız, Bahaeddin”, Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”, VD, (1982) s.3-15
• Yediyıldız, Bahaeddin-Öztürk, Nazif, “Oturulabilir Şehir ve Türk Vakıf Sistemi”, (çev. R.ACUN) http/www.hstory.hacettepe.edu.tr/archive/vakifsehir.html.17 Haziran 2002;
• Yenişehirlioğlu, Filiz, “XIV-XV. Yüzyıl Mimarî Özelliklere Göre Bursa Kentinin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Gelişimi”, IX. Türk Tarih Kongresi, C. III. Ankara 1989,
• Yıldırım, Kadri, “İslam Kültüründe Mescidin Eğitim Öğretim Fonksiyonu Üzerine Bir İnceleme”Diyanet İlmi Dergi, Ankara 2008, c. 44, sy. 4 s. 20-31
• Yücel,Yaşar-Sevim, Ali, Türkiye Tarihi, IIİ TTK Ankara 1989
• Yüksel, Hasan, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683), Dilek Matbaası,
• Sivas 1998,
• Zeydan, Corci, Medeniyet-i İslâmiyye Tarihi, çev. Zeki Megamiz, İkdam Dersaadet,1328
• Zilfi, C. Madeline, The Politics of Piety; The Ottoman Ulemai in the Postclassical Age (1600-1800),
• Bibliotheca İslamica, Minneapolis, 1988