XV. Asırda Yaşamış Bir Osmanlı Müfessiri Olan Muhyiddin Muhammed En-Niksârî ve Tefsîr-i Sûre-i İhlâs’ı

Yıl 2017, Cilt: 16 Sayı: 32, 671 - 691, 30.12.2017

Mehmet Akif Alpaydın

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.379028

Öz

Muhyiddin Muhammed en-Niksârî XV. yüzyılın önde gelen Osmanlı ulemâsındandır. Tefsir, fıkıh, kelam, belagat ve astronomi sahalarında eserler veren Niksârî, özellikle tefsir sahasındaki derinliği ile öne çıkmıştır. Kastamonu’da Candaroğlu İsmâil Bey’in kendisi için yaptırdığı medresede müderris olarak görev yaparken, Osmanlı sultanı II. Bayezid’in davetiyle İstanbul’a gelmiştir. II. Bayezid’in kendisini görevlendirmesi üzerine Fatih ve Ayasofya camilerinde yaklaşık on beş sene boyunca tefsir dersleri vermiş ve bu derslerde Kur’ân’ı baştan sona tefsir etmiştir. Fakat gördüğümüz kadarı ile Niksârî’nin tefsir sahasındaki faaliyetleri büyük oranda şifâhi kalmış ve yazıya geçirilmemiştir. Kaynaklar ve kütüphane kayıtları Niksârî’ye nisbet edilen üç tefsir eserine işâret etmektedir, fakat bunlardan sadece iki tanesi elimize ulaşabilmiştir. Bu eserlerden birisi Sultan II. Bayezid’e ithâfen telif ettiği Duhân sûresi tefsiridir. Diğeri ise Türkçe olarak yazdığı İhlâs sûresi tefsiridir. Niksârî’nin İhlâs sûresi tefsiri Osmanlı döneminde kaleme alınmış en erken tarihli Türkçe sûre tefsirlerinden birisidir. Makalede Niksârî’nin söz konusu İhlas sûresi tefsirinin tahlili yapılmaktadır. Ayrıca Tefsîr-i Sûre-i İhlâs’ın transkripsiyonlu metni de makalede yer almaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Tefsir, Müfessir, Niksârî, İhlâs Sûresi

Muhyiddin Muhammed en-Niksari, a XVth Century Ottoman Commenter of the Qur’an and Tefsir-i Sure-i Ihlas

Öz

Muhyiddin Muhammed en-Niksari was one the leading Ottoman scholars of XVth. century. He compiled works in various fields such as commenting, Islamic law, Islamic theology, rhetoric and astronomy, but he is distinguished for his mastery in the commenting of the Qur’an. He came to İstanbul upon the invitation of Sultan Bayezid II while he was a professor at a madrasah founded for himself by Candaroglu Ismail in Kastamonu. Sultan Bayezid II appointed Niksari to study commenting on the Qur’an in Fatih and Ayasofya mosques where he studied for nearly fifteen years and completed the full commentary of the Qur’an. As I understood, most of his works in the commenting had not been written but verbal. Review of literature showed that he had plenty three works in the commenting on the Qur’an, but only two of his works are extant. One of them was the commenting of Surah Ad-Duhan which was dedicated to Sultan Bayezid II. The other was the commenting on Surah Al-Ihlas which was one of the earliest examples of Turkish commenting of a surah written in Ottoman times. In this article, Niksari’s aforementioned work has been analyzed. Transcripted version of Tefsir-i Sure-i Ihlas has also been included in the article. 

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Commenting on the Qur’an, Commenter, Niksari, Surah Al-Ihlas

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Müsned, (tahk.: Şu‘ayb el-Arnavût), Müessesetü’r-risâle, Beyrut 1999.
• Ahmed İhsan ve Şürekâsı, Muallim Nâcî, Alem Matbaası, İstanbul 1311.
• Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Ulemâsı, Millî Gazete Yayınları, İstanbul 1981, I-V.
• Alpaydın, Mehmet Akif, Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği, İFAV Yayınları, İstanbul 2016.
• el-Âlûsi, Ebu’l-Fazl Mahmûd, Rûhu’l-me‘ânî, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, Beyrût ts.
• Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1951.
• el-Begavî, Muhyissünne Ferrâ, Me‘âlimü’t-tenzîl, Dâru taybe, Riyâd 1997.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsîr Tarihi Tabakatü’l-Müfessirîn, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1973.
• el-Buhâri, Muhammed b. İsmâil, el-Câmiu’s-sahîh, Dârü’l-hadîs, Kâhire ts.
• Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Amire, İstanbul 1333.
• _______ Mevlânâ eş-Şeyh İsmail Hakkı el-Celvetî Hazretleri, Matbaa-i Bahriyye, İstanbul 1329.
• Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l-beyân, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Cömert, Derya, Şeyhülislâm Musa Kazım Efendi›nin Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çorum 2006, s. 7-24.
• Çolak, Murat - Düzenli, Mesut Bayram, “Hüseyin b. Ahmed Sirôzî’nin Hayatı ve Câmiu’l- Envar alâ Tefsîri’l-İhlas Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme”, Turkish Studies, Ankara 2014, IX/ 407-436.
• Demir, Ziyâ, XII.-VI. yy Arası Osmanlı Müfessirleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006.
• Fevziye Abdullah (Tansel), “Muallim Naci”, İA, MEB, İstanbul 1964, IX/15-21.
• el-Gazzî, Necmeddin Muhammed, el-Kevâkibü’s-sâire bi-menâkıbi’l-a‘yâni’l-mieti’l-aşere, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa, no: 876.
• Gökbulut, Hasan, Muhyiddin Muhammed b. İbrahim Niksari’nin (ö. 1494m.) Hayatı ve Duhan Sûresi Tefsirinin Tahkiki, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1993.
• _______ “Niksârî”, DİA, İstanbul 2007, XXXIII/122-123.
• Güney, Ahmet Faruk “Yazma İhlas Sûresi Tefsirleri Bibliyografyası”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2011, c. IX, sayı: 18, s. 275-302.
• _______ “Mekkîzâde Mehmed Tâhir Efendi’nin (ö.1128/1716) Müstevcebu’l-Halâs fî Tefsîri Sûreti’lİhlâs Adlı Eseri -Neşr-”, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, c. II, sayı: 2, s. 75-106.
• Hayrullah Nedim Efendi, Terceme-i Hâl-i Şeyh İsmail Hakkı, Vilâyet Matbaası, Bursa 1307.
• Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no: 2305-2309.
• _______ Kemalnâme-i Hazreti Hakkı, Yazma Bağışlar, no: 2324.
• İbn Hacer el-Askalânî, Telhîsü’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-râfi‘iyyi’l-kebîr, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1989.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Muhammed, Câmi‘u’l-usûl fî ehâdîsi’r-Rasûl, Mektebetü’l-halvânî, 1972.
• İbnü’l-İmâd el-Hanbelî, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, Dâru İbni Kesîr, Beyrût 1986.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Asır Türk Şairleri, Türk Tarih Encümeni Külliyatı, I-IV, İstanbul 1942.
• İsmail Hakkı, Muallim Nâcî Efendi, Nişan Berberyan Matbaası, İstanbul 1311.
• Kara, İsmail, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, Dergah Yayınları, İstanbul 1986, I-III.
• Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-funûn, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1971.
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-müellifîn, Mektebetü’l-müsenna - Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, Beyrut ts.
• Koca, Ferhat, “Musa Kazım Efendi”, DİA, İstanbul 2006, XXXI/221-222.
• Mâlik b. Enes, el-Muvatta, (tahk.: Takiyyüddîn en-Nedvi) Dârü’l-kalem, Beyrût ts. Mecdî Mehmed Efendi, Hadâikü’ş-şekâik, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1308.
• Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî, el-Câmiü’s-sahîh, (tahk.: Muhammed Fuâd Abdulbâkî) Dârü’l-hadîs, Kâhire 1997.
• Namlı, Ali, “İsmail Hakkı Bursevî”, DİA, İstanbul 2001, XXIII/102-106.
• en-Neseî, Ahmed b. Şuayb, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
• en-Niksârî, Muhyiddin Muhammed, Tefsîru Sûrati’d-Duhân, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Ayasofya, no: 421.
• en-Nîsâbûrî, Nizâmüddin, Garâibü’l-Kur’ân ve ragâibü’l-Furkân, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrût 1996.
• Öztürk, Ali, “Muallim Nâci’nin (1849-1893) Hulâsatü’l-İhlas İsimli İhlas Sûresi Tefsiri”, İslâmî İlimler Dergisi, İstanbul 2012, II/110-136.
• _______ XVI. Yüzyıl Halveti Şiirinde Din ve Tasavvuf, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.
• er-Râzî, Fahruddin, Mefâtîhu’l-gayb, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrût 2000.
• Salâhî, Muallim Nâcî, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1310.
• Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiu’l-fudalâ, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• eş-Şirbînî, el-Hatîb, Sirâcü’l-münîr, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrût ts.
• Taşköprîzâde Ahmed Efendi, Şakâiku’n-nu‘mâniyye, Dâru’l-kütübi’l-‘Arabî, Beyrût 1975.
• et-Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, es-Sünen, Çağrı Yayıncılık, İstanbul 1981.
• Tuman, Mehmet Nâil, Tuhfe-i Nâilî, (haz.: Cemal Kurnaz, Mustafa Tatçı), Ankara 200l.
• Tütün, Sevgi, “Mekkizade Mehmed Tahir Efendi ve Tefsir Risalesi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, c. XVI, sayı: 2, s. 515-532.
• Uçman, Abdullah, “Muallim Naci”, DİA, İstanbul 2005, XXX/315-317.
• el-Vâhidî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed, Esbâbu’n-nüzûl, Müessetü’l-Halebî, Kâhire 1968.
• Zirikli, Hayreddin, el-A’lâm kâmûsu terâcim, Dâru’l-ilmi li’l-melâyîn, Beyrut 2002, I/313.