The Determination of Approaches to The Prophetic Parables as Method Study

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 2, 1125 - 1153, 30.12.2020

Hamdullah Arvas

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.752958

Öz

Prophethood is the founding doctrine of revelation in that it expresses the communication between God and man and the basic structure on which the principles of belief are built. Based on this importance, those who deny religious truths and those who defend them focused on the issue of prophethood. While those who do not believe in God, Christians, Jews, and groups such as Barāhima and Summaniye criticized Islam's understanding of prophethood. On the contrary, mutakallimun tried to advocate the prophethood through reason and religious evidence. In this context, one of the issues on which opinions are expressed is the subject of the authenticity and truth of the parables. In the fact that the exemplary historical events were called as the qissa in a religious-moral sense instead of usṭūre which Arabs before Islam called it. Not only the naming of past social events but also their content has been corrected. Nevertheless, the question of the nobility of parable has always been the subject of debate. There are two dimensions of the nobility of the prophetic parables as reality and authenticity. While the truth is about whether narrations refer to a case outside of the mind, the issue of authenticity is about the cultural base which stories belong to. One of the attitudes about the authenticity and reality of the prophetic parables is the positivist approach. According to this approach, parables are a reflection of mythological narratives on religious beliefs. The second form of approach is the Psychoanalytic approach, based on the interpretations made on the symbolic manifestations of stories. According to this approach, parables are religious experiences that appear symbolically in consciousness through symbols and metaphors. In the theological approach, in which the possibility of revelation is accepted, there is a general acceptance that parables are signifying a truth properly. On the other hand, there are three different means of this approach, whether the stories are a complete expression of truth or symbolic messages created to give specific meanings. The first of these ways is the literalist view, in which the verbals of the stories are regarded as the truth. The second is the bātinī intuitionist approach that is considered the truths are under the apparent verbal meaning of stories, and that claims to be reached only through intuition only, not the by way of literal meaning. The third approach is that the truth will be reached by understanding the language by means of the real meaning suitable for the purpose of the speaker. Among all approaches, the double truth paradigm, in which Ibn Rushd draws attention to the distinction between religion and philosophy, has come to the fore as a remarkable method. Thus, the fields of religion and philosophy have been separated from each other, and it has become important not to confuse the areas where interpretation is necessary and the areas that should be believed. As a conclusion proposal, the mutakallimun should take this perspective into consideration in terms of providing a way out of the tension between religion and science in the modern period. In our study designed to evaluate the claims put forward in this regard, the ways of approaching the reality and authenticity of the parables of the Qur'an will be examined. As a result, in this study, in which the basic views of some mutakallimun on the subject are also stated, a method has been tried to be presented about the way they approach the nature and content of the prophetic parables.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Prophethood, Parable, Truth, Psikanalistic, Divine Secret, Interpretation

Bir Yöntem Çalışması Olarak Peygamber Kıssalarına Yaklaşım Biçimlerinin Tespiti

Öz

Nübüvvet, Allah ile insan arasındaki iletişimi, inanç esaslarının üzerine bina edildiği temel yapıyı ifade etmesi bakımından vahye dayanan dinlerin kurucu doktrinidir. Bu öneminden hareketle dinî hakikatleri inkâr edenler ile onu savunanlar nübüvvet konusuna odaklanmışlardır. Tanrıya inanmayanlar, Hristiyanlar, Yahudiler ile Berâhime ve Sümmâniye gibi gruplar İslâm’ın nübüvvet anlayışını eleştirirken kelâmcılar nübüvveti akıl ve nassla temellendirmeye çalışmışlardır. Bu süreçte beşâirü’n-nübbüvve ile delâilü’n-nübüvve temaları çerçevesinde argümanlar geliştirmişler ve eleştirilere cevaplar veren geniş bir literatür oluşturmuşlardır. Bu kapsamda üzerinde görüş belirtilen konulardan biri de kıssaların asliyeti ve hakikati meselesidir. Fakat kelâmcıların bu meselede çok fazla görüş belirtmedikleri bilinen bir gerçektir. Bu tespitle tasarlanmış çalışmamızda kelâmcıların, vahyin hakikati konusunda ileri sürdükleri görüşlerden yola çıkarak peygamber kıssaları konusundaki temel yaklaşımları tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla ilk olarak nübüvvet tarihini ifade eden peygamber kıssalarının hakikat ve özgünlüklerinin nasıl ele alındığı konusunda Pozitivist, Psikanalisttik ve Dinî-Teolojik yaklaşım biçimleri incelenmiştir. Mahiyet ve muhteva bakımından kıssalara yönelik yaklaşım biçimlerinden biri olan Pozitivist yaklaşımda, tıpkı Berâhime ve Sümmâniye fırkalarında olduğu gibi akıl yeterli görülmektedir. Dini hakikatleri reddeden natüralistler ile Tanrı’nın varlığını kabul etmekle birlikte vahyin imkânına kuşku ile bakan deistler kıssaları hakikat bakımından gerçek dışı, aidiyet bakımından da mitolojik anlatıların dinî inanç üzerindeki bir yansıması şeklinde değerlendirmektedirler. İkinci anlayış biçimi olan psikanalisttik yaklaşımda kıssalardaki metaforlar, rüya veya müşahede ile tecrübe edilen ilâhî veya beşerî semboller olarak konumlandırılmaktadır. Dini-teolojik yaklaşıma göre ise vahiy, bütün içeriği ile ilâhî kaynaklı olup sarsılmaz bir şekilde kesin hakikatlere delalet etmektedir. Bununla birlikte vahyin imkânını kabul edenler, kıssaların, hakikatin yalınkat bir ifadesi mi yoksa belirli anlamları vermek üzere oluşturulmuş sembolik mesajlar mı olduğu konusunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Bu bağlamda üç yaklaşım biçimi ortaya çıkmıştır. Bu yaklaşımlardan birincisi kıssaların lafızlarının gerçek manası ile hakikat addedildiği literalist görüştür. İkincisi kıssaların zâhirî manalarının altında sırların bulunduğunu, bu sırlara şeriat ehlinin değil de sadece hakikat ehlinin ulaşacağını düşünen bâtınî yaklaşımdır. Üçüncü yaklaşım ise kıssaların gerçek anlamına erek dilin anlaşılması ile ulaşılacağını belirten Ehlî te’vilin görüşüdür. Kur’ân ayetlerinin lafzı ile hakikati temsil ettiğini iddia edenler ve bunların yorumlanması ile hakikate ulaşılacağını iddia edenler arasındaki görüş farklılığında İbn Rüşd’ün din ve felsefe arasındaki ayrıma dikkat çektiği çifte hakikat yaklaşımı dikkate değer bir yöntem olarak ön plana çıkmıştır. Böylece din ve felsefenin sahası birbirinden ayrılmış, te’vilin gerekli olduğu alanlar ile iman edilmesi gereken alanların birbirine karıştırılmaması hususu önem kazanmıştır. Sonuç önerisi olarak kelâmcıların bu perspektifi dikkate alması, modern dönemde din ile bilim arasında üretilen gerilimden bir çıkış yolu sağlaması bakımından önemli görülmüştür. Çalışmamızda Kur’ân kıssalarına yaklaşım biçimleri incelenirken hem nübüvvet konusunda ortaya konulacak çalışmalar için bir yöntemin sunulması hem de kelâmcıların bu konudaki temel yaklaşımlarının tespit edilmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

kıssa, Kelâm, Nübüvvet, Pozitivizm, Psikanalizm, Bâtın, Te’vil

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuad. el-Mu’cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Thk. Mansur Fehmi. Kahire: Dârul Kûtûbi’l-Mısriyye, 1364.
• Abusch, Tzvi. “The Development and Meaning of the Epic of Gilgamesh: An Interpretive Essay”. Journal of the American Oriental Society. C. 121/4, 2001.
• Akbulut, Ahmet. “Kelam’da vahiy”. İslâm ve Hristiyanlık’ta Vahiy. Thk. Richard Heinzmann - Mualla Selçuk. Stuttgart, 2011.
• Akdemir, Salih. Kur’an ve Laiklik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 13. Basım, 2014.
• Ayer, Alfred Jules. Dil, Düşünce, Doğruluk. çev. Vehbi Hacıkadiroğlu. İstanbul: Metis Yay, 1998.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkâhîr. el-Fark beyne’l-firâk. Beyrut: Daru’l-Âfâk, 1393.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkâhîr. el-Milel ve’n-nihâl. Thk. Nadir Beyrenseri. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1970.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdülkâhîr. Usûlu’d-din. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Bakıllânî, Ebû Bekr Muhammed bin Tayyip. el-İntisâr. Thk. Muhammed İsam Kudât. Beyrut: Daru’l-İbni Hazm, 2001.
• Bakıllânî, Ebû Bekr Muhammed bin Tayyip. Temhîd el-evâil fi telhisi’d- delâil. Thk. İmaduddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müesseti’l-Kutub, 1987.
• Basri, Ebu’l-Hüseyin. el-Mu’temed fi usûli’l-fıkh. Thk. Muuhammed Hamidullah. Şam: Ma’hedi İlmî, 1964.
• Bedevî, Abdurrahman. Min Tarihi’l-ilhad fi’l-İslâm. Kahire: Sînâ li’n-Neşr, 1993.
• Cahız, Ebû Osman Amr b. Bahr. El-Muhtâr fî red alâ’n-nasârâ. Kahire: Mektebetü’z-Zehrâ, 1984.
• Coşkun, İbrahim. Ateizm ve İslâm. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2014.
• Coşkun, İbrahim. “Dünyevî İslâm’ın Pratiği Önünde Bir Engel: Otokratik Tanrı Tasavvuru”. Bir Kelam Problemi Olarak Din-Dünya İlişkisi Sempozyumu. Çorum: Çorum Üniversitesi, 2003.
• Cürcânî, Ali bin Muhammed Seyyid Şerîf. Tarifât. Thk. Abdurrahman Umeyr. Mısır: Matbaatul Hayriyye, Mustalahât, 1306.
• Cüveynî, Abdulmelik bin Abdullah. el-İrşâd. Thk. Said Temîm. Beyrut: Müesseti’l-Kütübü’s-Sekâfe, 1416.
• Cüveynî, Abdulmelik bin Abdullah. Lummau’l-edille fi kavâidi’l-akâidi Ehl-i Sünnet ve’l-cemaat. Thk. Fevkiyye Hüseyin Mahmud. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1987.
• Daniel J. Janosik. John of Damascus, First Apologist to the Muslims : The Trinity and Christian Apologetics in the Early Islamic Period. New York: Wipf and Stock Publishers, 2016.
• Duralı, Teoman. Gılgamış Destanı. İstanbul: Dergah Yayınları, 2011.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. “Tarihte ve Günümüzde Kur’an Te’vili Sorunsal”. çev. Ömer Özsoy. İslâmi Araştırmalar 1–4 (1996).
• Erdem, Hüsamettin. “Deizm”. Diyânet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV, 1994.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. Thk. Helmut Ritter. Visbaden: Franz Şitayz, 1963.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. Thk. Helmut Ritter. Wesbaden: Franz Şitayz, 1980.
• Eş'âri, Ebu’l-Hasan. el-İbane an usûlü’d-diyâne. Thk. Fevkiye Huseyin Mahmud. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1. Basım, 1397.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı. çev. Cahit Koydak - Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 1999.
• Ezherî, Muhammed bin Ahmed. Tehzibu’l-lugga. Thk. Muhammed Avdi Marab. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 2001.
• Fales, Evan. “Naturalism and Physicalism”. The Cambridge Companion of Atheism. Thk. Michael Martin. New York: Cambridge University Press, 2007.
• Farâbî, Ebû Nasr. el-Medinetü’l-fazıla. çev. Nafiz Danışman. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Freud, Sigmund. Bir Yanılsamanın Geleceği. çev. Aziz Yardımlı. İdea Yayınları, 2003.
• Freud, Sigmund. Dinin Kökenleri. çev. Selçuk Budak. İstanbul: Öteki Yayınevi, 4. Basım, 1999.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed bin Muhammed. el-İktisad fi’l-itikad. Thk. Abdullah Muhammed Halili. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye şamile, 2004.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed bin Muhammed. “el-Munkız mine’d-dalâl”. Mecmuâtu Resâilİ. Thk. İbrahim Emin Muhammed. Kahire: Mektebetu’t-Tevkifiyye, 1989.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed bin Muhammed. Fedâihu’l-Bâtiniyye. Thk. Abdurrahman Bedevî. Kuveyt: Darü^l-Kütübi’s-Sekâfe, 1985.
• George, Andrew R. The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts. New York: Oxford University Press, 2003.
• Güler, İlhami. Özgürlükçü Teoloji Yazıları. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2. Basım, 2011.
• Gündüz, Şinasi. “Kur’an Kıssalarının Kaynağı Eski Ahit mi? Yapı, Muhteva ve Kaynak Açısından Torah Kıssaları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/10 (01 Şubat 1998), 49–88. https://doi.org/10.17120/OMUIFD.15104
• Güneş, Abdulbaki. Kur’ân Kıssaları ve Medeniyetlerin İnşası. Van: Gündönümü Yayınları, 2005.
• Halefullah, Muhammed. Fennu’l-Kasâs fi’l-Kur’ani’l-Kerîm. Beyrut: İntişâru’l-Garbî, 1999.
• Hayyat, Ebu’l-Hüseyin El. el-İntisâr. Thk. Elbir Nadîr. Beyrut: Matbaat’l-Kasulikiyye Mustalahat, 1957.
• Hirst, K. Kris. “The Myth of Gilgamesh, Hero King of Mesopotamia”. Thought Co. C. 29, 2019.
• Horkheimer, Max. Akıl Tutulması. çev. Orhan Koçak. Metis Yay, 4. Basım, 1998.
• Huseyn, Yahya bin. “Red alâ mücebbirretü’l-kaderiyye”. Resâilü’l-adl ve’t-tevhîd. Thk. Muhammed İmara. Kahire: Daru’l-Hilal, 1971.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. Thk. Ebu’l-Âlâ Afifî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1998.
• İbn Fârîs, Ahmed bin Faris bin Zekeriya El-Kazvini. Mücmeli’l-luğa. Thk. Zehir Abdul Muhsin Sultan. Beyrut: Muessesetu’r-Risale, 1986.
• İbn Fûrek, Ebubekir Muhammed bin Hasen. Mücerredî makâlât. Thk. Danial Gimare. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1978.
• İbn Hazm, Ali bin Ahmed. el-Fasl fi’l-ehvâ ve’l-milel ve’n-nihâl. Beyrut: Daru’l-Marife, 1975.
• İbn Kesîr, İsmail bin Ömer. Tefsiru’l-Kur’âni’l-Âzîm. Thk. Sami bin Muhammed Selame. Beyrut: Dâru’t-Tayyîb, 1999.
• İbn Manzûr, Cemaleddin. Lisânu’l-Arâb. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1414.
• İbn Teymiyye, Takiyuddin Ahmed. Nakdu’l-Mantık,. Kahire, 1951.
• İbn Teymiyye, Takiyuddin Ahmed. Redd ala’l-Mantıkiyyin. Beyrut, 1993.
• İbn Teymiyye, Takiyuddin Ahmed. Risâletül ülfe beyne’l-müslimîn. Thk. Abdulfettah Sermedî. Beyrut: Dârü’l-Âfâk, 1999.
• İbni Ahmed, Abdurrahmân Halîl bin Ahmed el Ferâhidî. Kitâbu’l-Ayn. Thk. Mehdi Mahzumi - İbrahim Samrai. Mektebetu’l-Hilal, 1988.
• İbni Rüşd, Ebu’l-Velid Muhammed bin Ahmed. el-Keşf âlâ menâhîci’l-edille fi âkaidi’l-mille. Thk. Muhammed Abid Cabiri. Beyrut: Vahdetu’l-Arabiyye, 1998.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velid Muhammed bin Ahmed. Faslu’l-makal. çev. Bekir Karlığa. İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
• İzutsu, Toshihiku. Kur’ân’da Allah ve İnsân. çev. Süleyman Uludağ. Ankara: AÜ Basımevi, 1975.
• Jung, Carl Gustav. Dört Arketip. çev. Zehra Aksu Yılmazer. İstanbul: Metis Yayınları, 2005.
• Jung, Carl Gustav. İnsan ve Sembolleri. çev. Ali Nahit Babaoğlu. İstanbul: Okyanus, 2009.
• Jung, Carl Gustav. Keşfedilmemiş Benlik. çev. Barış İlhan. İstanbul, 1999.
• Jung, Carl Gustav. Psikoloji ve Din. çev. Raziye Karabey. İstanbul, 1998.
• Kâdî Abdulcabbâr, Ahmed b. Halil b. Abdullah. Muğnî fi ebvâbî tevhîd ve’l-adl. Thk. Mahmud Hudeyri - Muhammed Salim. Kahire: Daru’l-Masriyye, 1958.
• Kâdî Abdulcabbâr, Ahmed b. Halil b. Abdullah. “Muhtasar fi usûli’d-din”. Resâilü’l-adl ve’t-tevhîd. Thk. Muhammed Ammara. Kahire: Daru’l-Hilal, 1971.
• Kâdî Abdulcabbâr, Ahmed b. Halil b. Abdullah. Müteşâbihü’l-Kur’ân. Thk. Adnan Mahmud. Kahire: Daru’t-Tûrâs, 1969.
• Kâdî Abdulcabbâr, Ahmed b. Halil b. Abdullah. Tesbitu delâili nübüvvet. Thk. Abdulkerim Osman. Beyrut: Daru’l-Arabi, 1975.
• İhvân-ı Safâ Risâleleri-2. çev. Abdullah Kahraman - Ali Durusoy. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Kara, Mustafa. “Kur’ân Kıssalarını ‘Hikâye’ Kavramıyla Tanımlamanın İmkânı”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 2/1 (2018), 57–73. https://doi.org/https://doi.org/10.31121/tader.409308
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Carl Gustav Jung’un Kehf Suresinin Tefsiri. Malatya: Mengüceli Yayınları, 2006. Mâtûrîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhîd. Thk. Muhammed Aruşi - Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2010.
• Mâtûrîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. Thk. Mecdi Baslum. Beyrut: Dâru’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 2005.
• Maverdî, Ali bin Muhammed - (h.450). Alamu Nübüvve. Thk. Selah Saveyi. Mısır: Meketebetu HUleyf, 1319. Muhammed bin İshak Ibni-Nedim. Kitab el-Fihrist. Kahire: Müessesetu’l-Furkan, 2009.
• Özsoy, Ömer. “Kuran Hitabının Tarihselliği ve Tarihsel Hitabın Nesnel Anlamı Üzerine”. İslâmi Araştırmalar Dergisi, 9/1–5 (1996).
• Özsoy, Ömer. Kuran ve Tarihsellik Yazıları. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2004.
• Öztürk, Mustafa. “Bilge Kul-Musa Kıssası ve İslâm Kültüründe Hızır Mitosu”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/ (2003), 245–281. https://doi.org/10.17120/omuifd.74359
• Öztürk, Mustafa. “Kıssaların Dili” Üzerine Bir Değerlendirme. Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Öztürk, Mustafa. Kur’ân Kıssaları Üzerine. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Paine, Thomas. Akıl Çağı. çev. Ali İhsan Dalgıç. İstanbul: İşbankası Yayınları, 2013.
• Râgıb Isfahânî. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. çev. Abdulbaki Güneş - Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Râzî, Ebû Hatim bin Hamdanî. Alamu Nübüvve. Tahran: Encümeni Felsefe, 1356.
• Râzî, Fahreddîn. el-Mahsûl. Thk. Taha Cabir. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 1997.
• Râzî, Fahreddîn. Esasu’t-Takdis (Mustalahat). Thk. Ali Sami En-Neşşar. Kahire: Mektebetu’l-Kurdistani İlmiyye, 1327.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 3. Basım, 1420.
• Rehber, Davut. God of Justice: A Study in the Ethical Doctrine of the Qur’ān. Netherlands: E.J. Brill, 1. Basım, 1960.
• Sabri, Mustafa. Mevkifu’l-akl ve’l ilm ve’l-â’lim min Rabbi’l-Âlemin. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 1981.
• Sadreddin Muhammed İbni-Abduli’z. Şerhu’l-Akidetu’t- Tahavi. Beyrut: Müessetu’r-Risale, 1997.
• Schuon, Frithjof. İslâm ve Ezeli Hikmet. çev. Şahabeddin Yalçın. İstanbul: İz Yayınları, 1998.
• Şengül, İdris. “Kıssa”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 25/498–501. İstanbul: TDV, 2002.
• Smith, George H. Atheism: The Case Against God. Prometheus Book, 2003.
• Subkî, Ebû Nasr Abdurrahman. Tabakâtü’ş-Şafiîyyeti’l-kübrâ. Kahire: Dârü’l-Âfâk, 1964.
• Süleyman Uludağ. İslâm Düşüncesinin Yapısı: Selef, Kelam, Tasavvuf, Felsefe,. İstanbul: Dergah Yayınları, 1979.
• Suyutî, Celaleddin Abdurrahman bin Ebû Bekr. el-İtkân fi ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Heyet el-Mısrî el-Âmme, 1974.
• Suyutî, Celaleddin Abdurrahman bin Ebû Bekr. Tefsiru’l-celâleyn. Kahire: Daru’l-Hadis, 1. Basım, 1998.
• Tehânevî, Muhammed bin Ali el Fârukî. Mevsuâtu keşşâf el-istilâhâti’l fûnun ve’l-ulûm. Thk. Refik Acem. çev. George Zeydan - Abdullah Halidi. Beyrut: Mektebetu’l-Lübnan, 1. Basım, 1996.
• Tillich, Paul. İmanın Dinamikleri. çev. Salih Özer Fahrullah Terkan. Ankara: Ankara, Okulu Yayınları, 2000.
• Topaloğlu, Aydın. Tanrıtanımazlığın Felsefi Boyutları: Ateizm ya da Teizm. İstanbul: Kaknüs Yay., 1. Basım, 2001.
• Tunç, İsmet. “Din Çalışmalarında Antropoloji”. Journal of Analytic Divinity 4/1 (15 Haziran 2020), 14–36. https://doi.org/10.46595/jad.739043
• Writings. John of Damascus. çev. Frederic H. Jr. New York: The Chatolic University of America Press, 1858.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelam”. Diyânet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV, 2002.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Te’vil”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/28–31. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Usûli Selâse”. Diyânet İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV, 2012.
• Zemâhşerî, Mahmud bin Ahmed. el-Fâik fi gârîbul hadîs ve’l-eser. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Daru’l-Marife, 2. Basım, 1998.
• Zemâhşerî, Mahmud bin Ahmed. Keşşâf an hakâikî’l-gavâmidi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Bahadır. Burhân fi ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed İbrahim. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 1957.
• Zeyd, Nasr Hamîd Ebu. İlâhî Hitâbın Tabiâtı. çev. Mehmet Emin Maşalı. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2001.