The Perspective of Positivism in Ottoman Turkey’s Second Constitutional Era: A Study in the Context of Hüseyin Cahid and Ahmed Şuayb

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 2, 709 - 731, 30.12.2020

Adnan İhtiyar

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.764341

Öz

The positivism that started to spread in all European countries since the second half of the 19th century has influenced some of the Ottoman intellectuals, as in the rest of the world. Undoubtedly, there are many personal and political reasons for this situation, as well as many different reasons. However, the most important of them, in our opinion, is that some Ottoman intellectuals, who tried to follow the Western world and contact somehow with modern currents, attributed the reason for the backwardness of civilization in the last years of the Ottoman Empire to the absence of scientific mentality. Therefore, they thought that spreading the positivist philosophy was an appropriate way for the establishment of methods and approaches specific to positive sciences in their geography. In this article, we examine the influence of positivism on the Second Constitutional Era's Ottoman intellectuals in the example of Ottoman thinkers Hüseyin Cahid Yalçın and Ahmed Şuayb. It seems that these two positivist thinkers were seriously influenced by the positivist French philosopher Hippolyte Taine and shaped their intellectual mentalities around his thoughts. When we consider the intellectual activities of these two thinkers and their effects on the thought environment of later periods, it becomes obvious how important they are in terms of positivism in Ottoman Turkey's Second Constitutional Era. In this context, on the one hand we aimed to determine the extent of the influence of the Taine in the entry of positivism into the intellectual sphere in Turkey. On the other hand, by examining and comparing the positivist ideas that shape the mentalities and approaches of Hüseyin Cahid and Ahmed Şuayb, we looked for an answer to the question "why positivism?". Thus, we tried to trace the purpose behind this orientation. It should be noted here that in the previous studies on both Hüseyin Cahid and Ahmed Şuayb's positivism approaches, their positivist ideas were not specifically studied and the aim that directed their positivism perspectives was also neglected. As will be seen in this study, this situation has prevented the researchers from evaluating the ideas of both thinkers healthily. For this reason, we based the writings of Servet-i Fünûn to examine Hüseyin Cahid's ideas, and Hayât ve Kitâblar to examine the ideas of Ahmed Şuayb.
Hüseyin Cahid criticized Ernest Renan for his attitudes towards poetry and art, rejected his views, and argued that an artist should know the scientific developments of his time. Therefore, science and art are not substitutes for each other. In this context, it will be seen that it is truly a remarkable point that the thinker has provided a successful compromise perspective on the relationship between science and art. This determination shows a more important result for our subject. This result is that Hüseyin Cahid's main issue was to place a specific method of positive science in Turkey. Cahid has been heavily influenced by Taine and based on him especially in the fields of literature and aesthetics. In general, Cahid, who did not deal with the ideas of any positivist thinker other than Taine and the thinkers who supported him, did not directly refer to the thoughts of Auguste Comte. As for Ahmed Şuayb, who dealt with positivism more broadly than Hüseyin Cahid, it was seen that he had a typical positivist profile. However, both thinkers followed Taine and applied the method that followed in natural sciences to the field of morality. Determinism is the result of positivism and is at the heart of all scientific criticisms and developments in Taine's thought. This played a direct role in both Hüseyin Cahid and Ahmed Şuayb's adoption of determinism. As a result, we see that Taine had a great influence as much as Auguste Comte at least on the entry of positivism into Ottoman Turkey. Hüseyin Cahid and Ahmed Şuayb were so impressed by his thoughts that they conveyed his ideas exactly and adopted them like their own. On the other hand, we see that the main aim in preferring positivism is to compensate for the backwardness of the Ottoman Empire in terms of civilization, to gain a scientific mindset, and to place the approaches related to positive sciences. This result confirms the thesis mentioned above. It will be seen that the writings and ideas of both thinkers are the results of the search for a solution for the troubled period and the desire to bring the Ottoman Empire to the level of Western civilization.

Anahtar Kelimeler

Philosophy, Ottoman thought, Positivism, Hüseyin Cahid Yalçın, Ahmed Şuayb, Hippolyte Taine

II. Meşrutiyet Sonrası Osmanlı Türkiye'sinde Pozitivizm Telakkisi: Hüseyin Cahid ve Ahmed Şuayb Bağlamında Bir İnceleme

Öz

XIX. Yüzyılın ikinci yarısı ile beraber bütün Avrupa ülkelerinde giderek yaygınlık kazanan pozitivist düşünce, tüm dünyada olduğu gibi, Osmanlı aydınlarından bazılarını da etkilemiştir. Şüphesiz ki bu durumun kişisel ve siyasal birtakım sebeplerinin yanı sıra birçok farklı nedeni de söz konusudur. Ancak, kanaatimizce bunlardan en mühim olanı, Batı dünyasını izlemeye ve modern akımlarla bir şekilde temas kurmaya çalışan bazı aydınların medeniyet bakımından geri kalmışlıklarının sebebini bilimsel zihniyete sahip olmamaya bağlamalarıdır. Dolayısıyla onlar, kendi coğrafyalarında pozitif (müsbet) bilimlere özgü metot ve anlayışların yerleşmesi için pozitivist felsefeyi yaymanın uygun bir yol olduğunu düşünmüşlerdir. Bu makalede, Osmanlı mütefekkirlerinden Hüseyin Cahid Yalçın ve Ahmed Şuayb örnekliğinde, pozitivizmin II. Meşrutiyet sonrası Osmanlı Türkiye'sinin aydınları üzerindeki etkisi incelenmektedir. Bu iki pozitivist düşünürün pozitivist Fransız filozofu Hippolyte Taine'den ciddi anlamda etkilendikleri ve zihin dünyalarını esas olarak onun düşünceleri etrafında şekillendirdikleri görülmektedir. Bu iki aydının gerek entelektüel faaliyeti gerekse de sonraki dönemlerin düşünce ortamı üzerindeki etkileri nazar-ı itibara alındığında, II. Meşrutiyet sonrası Osmanlı Türkiye'sinde pozitivizm açısından ne denli önemli oldukları aşikâr olmaktadır. Bu bağlamda bir taraftan Taine'in, pozitivizmin Türkiye’ye girişinde ne kadar etkili olduğunun tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Diğer taraftan, Hüseyin Cahid ve Ahmed Şuayb'ın zihniyet dünyası ve anlayışlarına yön veren pozitivist fikirler incelenmek ve mukayese edilmek suretiyle, temel olarak "niçin pozitivizm?" sorusuna cevap aranmakta ve bu yönelimin arkasındaki amacın izleri sürülmeye çalışılmaktadır. Burada belirtilmelidir ki, gerek Hüseyin Cahid gerekse de Ahmed Şuayb'ın pozitivizm anlayışları ile ilgili olarak yapılan önceki çalışmalarda, onların pozitivist fikirleri özel olarak ele alınmadığı gibi onların pozitivizm telakkilerini yönlendiren gaye de ihmal edilmiştir. Bu çalışmada görüleceği gibi, bu durum her iki düşünürün fikirlerinin sağlıklı bir şekilde değerlendirilmesini engellemiştir. Binaenaleyh, burada Hüseyin Cahid'in fikirlerinin incelenmesi için Servet-i Fünûn yazıları, Ahmed Şuayb'ın fikirleri için ise Hayât ve Kitâblar adlı eseri esas alınmıştır.
Hüseyin Cahid, Renan'ı şiir ve sanata karşı tavırları nedeniyle tenkit ederek onun görüşlerini reddetmiş ve bir sanatkârın zamanının bilimsel gelişmelerine vakıf olması gerektiğini savunmuştur. Dolayısıyla bilim ve sanat hiçbir şekilde birbirlerinin yerine ikame edilebilecek şeyler değildir. Bu çerçevede, düşünürümüzün bilim ve sanat ilişkisine dair başarılı bir uzlaşmacı perspektif sunmuş olması, hakikaten kayda değer bir nokta olarak karşımıza çıkacaktır. Bu tespiti konumuz bakımından daha önemli kılan sonuç, bize Cahid'in esas olarak yapmaya gayret ettiği şeyin Türkiye'de pozitif bilimlere özgü bir metot yerleştirmek olduğunu göstermesidir. Cahid, özellikle edebiyat ve estetik alanlarında Taine'den ciddi anlamda etkilenmiş ve ona dayanmıştır. Genel olarak Taine ve onu destekleyen düşünürlerin dışında hiçbir pozitivistin fikirlerine yer vermeyen düşünür, aynı şekilde Comte'un düşüncelerine de doğrudan müracaat etmemiştir. Hüseyin Cahid'e kıyasen pozitivizmi daha geniş bir şekilde ele alan Ahmed Şuayb'a gelince, onun tipik bir pozitivist profiline sahip olduğu görülmüştür. Bununla birlikte, her iki düşünür Taine'e uyarak ahlak alanına tabiî bilimlerde izlenen yöntemi tatbik etmişlerdir. Determinizmin, pozitivizmin bir neticesi olması ve Taine'in düşüncesindeki tüm bilimsel eleştiri ve gelişmelerin temelinde bulunması, hem Hüseyin Cahid hem de Ahmed Şuayb'ın determinizmi benimsemeleri noktasında doğrudan rol oynamıştır. Sonuç olarak, pozitivizmin Osmanlı Türkiye'sine girişinde Taine'in en az Comte kadar büyük bir tesiri olduğu görülmüştür. Hüseyin Cahid ve Ahmed Şuayb onun düşüncelerinin etkisinde o derece kalmışlardır ki, onun fikirlerini aynen aktarıp kendi fikirleri gibi benimsemişlerdir. Öte yandan görülüyor ki, pozitivizmin tercih edilmesindeki asıl gayenin Osmanlı'nın medeniyet bakımından geri kalmışlığını telafi etmek, bilimsel bir zihniyet kazandırmak ve müsbet bilimlere özgü anlayışları yerleştirmektir ki, bu sonuç yukarıda dile getirdiğimiz tezi doğrulamaktadır. Her iki düşünürün yazı ve fikirlerinin, yaşamış oldukları sıkıntılı dönem için çözüm arayışının ve Osmanlı'yı Batı medeniyetinin seviyesine ulaştırma isteğinin bir sonucu olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Felsefe, Osmanlı düşüncesi, Pozitivizm, Hüseyin Cahid Yalçın, Ahmed Şuayb, Hippolyte Taine

Kaynakça

• Appel, Toby. The Cuvier-Geoffrey Debate. New York: Oxford University Press, 1987.
• Breisach, Ernst. Tarihyazımı. çev. Hülya Kocaoluk. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
• Çetinkaya, Doğan. "Hüseyin Cahit Yalçın". Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Modernleşme ve Batıcılık. ed. Uygur Kocabaşoğlu. 3/314-336. İstanbul: İletişim Yayınları, 3. Basım, 2002.
• Halkin, Ernest. Tarih Tenkidinin Unsurları. çev. Bahaeddin Yediyıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Koç, Emel. "Klasik Materyalizm ve Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Yansımaları". Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/2 (Kasım 2009), 75-96.
• Korlaelçi, Murtaza. Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986.
• Kutluer, İlhan. "Pozitivizm". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33: 335-339. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Nûrî, Celâl. “Irk”. Edebiyat-ı Umûmiye Mecmuası 2/26 (Nisan 1917), 5-11.
• Şuayb, Ahmed. Hayât ve Kitâblar. İstanbul: Matbaa-i Hukûkiyye, 2. Basım, 1913.
• Taine, Hippolyte. History of English Literature. 1 Cilt. London: Chatto & Windus, 1920.
• Uçar, Ramazan. "Bir Özgürlük Tutkunu: Hüseyin Cahit Yalçın ve Fikirleri". Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/16 (Haziran 2006), 121-146.
• Uçman, Abdullah. "Ahmed Şuayb". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 138. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 15. Basım, 2019.
• Yalçın, Hüseyin Cahid. "Hikmet-i Bedâyie Dâir: Edebiyât-ı Cedîde, Menşe ve Esâsları". Servet-i Fünûn Dergisi 15/376 (Mayıs 1898), 183-186.
• Yalçın, Hüseyin Cahid. "Hikmet-i Bedâyie Dâir: Gâye-i Hayâlî 2". Servet-i Fünûn Dergisi 15/385 (Temmuz 1898), 330-333.
• Yalçın, Hüseyin Cahid. "Hikmet-i Bedâyie Dâir: Gâye-i Hayâlî – Idéal". Servet-i Fünûn Dergisi 15/382 (Haziran 1898), 282-284.
• Yalçın, Hüseyin Cahid. "Hikmet-i Bedâyie Dâir: Gâye-i Hayâlî – Idéal: Geçen Nüshadan Mâba'd". Servet-i Fünûn Dergisi 15/383 (Temmuz 1898), 294-296.
• Yalçın, Hüseyin Cahid. "Hikmet-i Bedâyie Dâir: Hikmet-i Bedâyi, Hüsün". Servet-i Fünûn Dergisi 15/371 (Nisan 1898), 103-106.
• Yalçın, Hüseyin Cahid. "Hikmet-i Bedâyie Dâir: Sanat ve Şiirin İstikbâli". Servet-i Fünûn Dergisi 16/394 (Eylül 1898), 52-55.
• Yalçın, Hüseyin Cahid. "Hikmet-i Bedâyie Dâir: Sanat ve Şiirin İstikbâli 2". Servet-i Fünûn Dergisi 16/395 (Eylül 1898), 75-78.