Farâbî’nin Eserlerinin Latinceye Tercüme Süreci ve Latin Düşüncesine Etkisi

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 2, 547 - 581, 30.12.2020

Mehmet Ata Az

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.770355

Cited By: 3

Öz

Müslüman düşünürlerin ve bilim insanlarının çalışmaları XI. yüzyıldan itibaren doğrudan ya da aracı diller aracılığıyla Latinceye tercüme edilmeye başlanmıştır. Tercüme süreci ilk aşamada bireysel çabayla ve sınırlı alanlarda gerçekleşirken, XII. yüzyıldan itibaren belirli bir kurum üzerinden, devletin desteğiyle, sistematik ve farklı alanlardaki eserleri kapsayacak şekilde gerçekleşmiştir. Bu süreçte tercüme edilen tıp, kimya, fizik, astronomi ve matematik gibi bilimsel alanlara ilişkin eserler kadar felsefe ve teolojiye dair çalışmaları da kapsamıştır. XII. yüzyıl ile birlikte Gerard of Cromana ve Dominicus Gundissalinus gibi mütercimlerin felsefeye olan bireysel ilgilerinin de etkisiyle felsefe alanında başta Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd’ün eserleri sistematik şekilde Latinceye tercüme edilmiştir.
İslam düşüncesinin Latinceye tercümesi, birbirine paralel iki şekilde gerçekleşmiştir. Bunlardan ilki, Aristoteles’in eserlerinin Müslüman düşünürlerin şerhleriyle birlikte tercüme edilmesidir. Bu tercüme hareketi Toledo’da Gerard of Cremona öncülüğünde başlamıştır. İkinci tercüme hareketi ise, Dominicus Gundissalinus öncülüğünde Yahudi mütercimlerin başlattığı tercüme hareketidir. Yahudi mütercimler İbn Sînâ’nın eserlerini ve İbn Sînâcı geleneğe ait eserleri tercüme etmişlerdir. Her iki tercüme hareketinin müşterek özelliği, Gerard of Cremona ve Dominicus Gundissalinus örneğinde olduğu üzere, Farâbî’nin Kitâb-u İhsâ-il-ulûm eserindeki ilimlerin tasnifini ve sıralamasını esas alarak tercüme edecekleri eserleri belirlemeleridir.
Tercüme hareketiyle birlikte İslam düşüncesi felsefe, mantık, kozmoloji, kimya, fizik vb. alanlarda Latin düşünürlerini etkilemeye ve düşünce sistemlerini şekillendirmeye başlamıştır. Söz konusu bu etki, bazen Latin düşünürlerinin eserlerinde yaptıkları doğrudan referanslar ve alıntılarda görülürken; bazen de siyasi, dini vb. farklı kaygılardan dolayı şahıs ve eser ismi vermeden dolaylı şekilde yaptıkları alıntılarda ve görüşlerindeki benzerliklerden anlaşılabilmektedir.
Müslüman düşünürlerin eserleri üzerinden Aristoteles’in doğa ve sosyal bilimlere dair doktrinlerinin öğrenilmesi Orta çağ düşüncesinin oluşum ve şekillenmesinde derin etkiler bırakmıştır. Grekçeden doğrudan yapılan tercümeler, hiçbir zaman Arapçadan yapılan tercümeler kadar anlaşılır, kolay ve sistematik olmamıştır. Müslüman düşünürlerin Aristo felsefesinin teoloji ve metafiziğe uygun şekilde yeniden yorumlamaları, skolastik dönemde Hristiyan teolog ve düşünürlerin inançlarını rasyonelleştirmelerinde önemli derece kolaylık sağlamıştır. Ayrıca başta felsefe olmak üzere farklı disiplinlerde yeni, farklı ve özgün yapıya sahip İslam düşüncesi, oluşum sürecinin başında bulunan Latin düşüncesinin şekillenmesinde ve yeni bir perspektif kazanmasında da etkili olmuştur.
Biz bu çalışmamızda İbn Sînâ ve İbn Rüşd kadar etkili olmamakla birlikte, her iki filozofa nazaran etkisi göz ardı edilmiş ve ikinci planda bırakılmış Fârâbî’nin eserlerini, eserlerin tercüme sürecini ve etkisini ele aldık. Fârâbî’nin, tercüme edilen eserlerini konularına göre tasnif ederek hangi eserinin kimin tarafından kaç yılında tercüme edildiğini, eserlerin zamanla hangi düşünürleri etkilediğini belirlemeye çalıştık. Daha sonra Fârâbî’nin etkisinin daha iyi anlaşılabilmesi için erken dönemde Latinceye tercüme edilen İhsâ-il-‘ulûm eserini merkeze alarak ilimlerin tasnifi ve müzik alanında Latin düşünce geleneğinde nasıl bir etki bıraktığını tespit ettik. Ancak Farâbî’nin düşüncesinin Latin düşüncesi üzerindeki etkisinin sınırlarını ve derinliğini tam anlamıyla belirlemek, XI. ve XIII. yüzyılda tercüme edilen eserlerin ilk nüshalarının günümüze kadar muhafaza edilememesi nedeniyle mümkün değildir. Ayrıca tercüme edilen eserlerin orijinal Arapça nüshalarının bir kısmının da korunamaması nedeniyle o dönemde hangi eserlerin elde bulunduğu ve okunduğunu da tespit etmeyi zorlaştırmaktadır. Bundan dolayı Farâbî’nin hangi eserlerinin bu dönemde ulaşılabilir olduğu ve tercüme edildiğini kesin bir şekilde belirlemek neredeyse imkânsızdır.
Bu zorluğa rağmen eldeki verilerden ve metin karşılaştırmalarından hareketle Fârâbî’nin İhsâ-il-‘ulûm eserinin tercümesiyle birlikte Batı düşünce geleneğindeki ilimlerin tasnifi, 7 özgür sanattaki (artes liberales/ septem artes) ilimlerin sayısı ve sıralamasının değişimine etkisini örnekler bağlamında değerlendirdik. Bunu yaparak Fârâbî’nin düşüncesinin Latin düşüncesi üzerindeki etkisinin sınırlarını ve derinliğini tam anlamıyla belirlemeye çalıştık. Çalışmamızın sonucunda, Fârâbî’nin eserlerinin Latinceye tercüme edilmesinden kısa bir süre sonra ilimlerin tasnifi alanında başta olmak üzere mantık ve müzik alanında geliştirdiği farklı ve özgün görüşleriyle Latin düşüncesinin oluşum ve gelişiminde önemli bir etkide bulunduğunu tespit ettik. İlimlerin tasnifi ve müzik ilminin teorik temellendirilmesine dair kaleme aldığı eserleri örnek alan ya da taklit eden eserlerin yazılması bunun en önemlli göstergesidir.

Anahtar Kelimeler

Felsefe, Farâbî, Latin düşüncesi, Tercüme süreci, İlimlerin Sayımı, Müzik

The Translation Process of al-Fārābī's Works to Latin and Its Effect on Latin Thought

Öz

The works of Muslim scholars and scientists have been translated into Latin directly or through intermediary languages since the XIth century. While the translation process takes place in the first stage with individual effort and in limited areas, but especially with XIIth century, it has been transformed and continued through institutions and with the support of the state, systematically and differently. The works that translated in this period includes works on philosophy and theology as well as works related to scientific fields such as medicine, chemistry, physics, astronomy and mathematics. In the XIIth century, with Gerard of Ceromana and Dominicus Gundissalinus' personal interest in philosophy, they systematically translated the works of al-Fārābī, Avicenna and Averroes into Latin in the field of philosophy.
The translation of Islamic thought into Latin took place in two parallel ways. The first of these is the translation of Aristotle's works together with the commentaries of Muslim philosophers. This translation movement started in Toledo under the leadership of Gerard of Cremona. The second translation movement is the translation movement initiated by Jewish translators led by Dominicus Gundissalinus. Jewish translators translated the works of Avicenna and works belonging to the Avicenna tradition. The common feature of both translation movements is that, as in the case of Gerard of Cremona and Dominicus Gundissalinus, they determined the works they would translate based on the classification and order of the sciences in the work of al-Fārābī’s Kitāb ihsā' al-‘ulum.
Along with the translation movement, Islamic thought composed of philosophy, logic, cosmology, chemistry, physics etc. began to influence Latin thinkers and to shape their thinking systems. While this influence is sometimes seen in direct references and quotations made by Latin philosophers and theologians; sometimes it can be understood from the similarities in opinions and references they make indirectly without naming a person or work due to political and religious concerns.
Learning of Aristotle's doctrines on natural and social sciences through the works of Muslim philosophers had a profound effect on the formation and shaping of medieval thought. Translations made directly from Greek had never been as straightforward, easy and systematic as translations made from Arabic. Muslim philosophers’ re-interpretation of Aristotle's philosophy in accordance with theology and metaphysics provided considerable convenience for Christian theologians and philosophers to rationalize their beliefs in the scholastic period. In addition, Islamic thought, which had a new, different and original structure in different disciplines, especially in philosophy and metaphysics, had been effective in shaping Latin thought, which was at the beginning of its formation process, and gaining a new perspective.
In this study, even though he was not as profound as Avicenna and Averroes in Latin thought, we tried to determine the translation process of the works of al-Fārābī and its influence, whose effect is neglected compared to former two philosophers and left in the secondary plan. While doing this, we tried to determine which works were translated by whom, in which years, and which scholars influenced, by sorting the translated works according to their subjects. Then, in order to better understand the influence of al-Fārābī, we determined the effect of Kitāb ihsā' al-‘ulum (Classification of the Sciences) which was translated into Latin in the early period, and how it had an impact on Latin thought tradition, especially in the field of classification of the sciences and music. With the translation of al-Fārābī's Kitāb ihsā' al-‘ulum, we evaluated the effects on the classification of the sciences, the number and ranking of the 7 liberal arts (artes liberales/septem artes) in the Western thought tradition in terms of examples. By doing so, we tried to fully determine the limits and depth of the influence of Fārābī's philosophy on Latin thought. As a result of our study, we determined that shortly after the translation of Fārābī's works into Latin, he had an important influence on the formation and development of Latin thought with his different and original views, especially in the field of classification of sciences, and logic and music. The most important indicator of this is some written works that take as an example or imitate the books of Fārābī's regarding classification of sciences and the theoretical foundation of music.

Anahtar Kelimeler

Philosophy, Al-Fārābī, Latin thought, Translation, Classification of sciences, Music.

Kaynakça

• Al-Fārābī. Deux ouvrages inédits sur la rhétorique : I. Kitab al-Khataba, II Didascalia in Rethoricam Aristotelis ex Glosa Alpharabi. ed. J. Janghade - M. Grinaschi. Beirut: Recherches de l’Institut de lettres orientales de Beyrouth.
• Al-Fārābī. Alfarabi, Über den Ursprung der Wissenschaften (De ortu scientiarum). Eine mittelalterliche Einleitungsschrift in die Philosophie Wissenschaften. ed. Clemens Baeumker. BGPTMA: Münster in Westph Aschendorff, 1916.
• Al-Fārābī. “Alpharabii vetustissimi Aristotelis interpretis Opera omnia, quae latina lingua conscripta reperiri potuerunt: ex antiquissimis manuscriptis eruta, studio et opera Guilielmi Camerarii, Pariis, 1638”. Islamic Philosophy. ed. Camerarii Guilielmi. thk. Fuat Sezgin. 7/1-73. Frankfurt, 1999.
• Fârâbî. İhsâu’l-‘ulûm. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1949.
• Altıok, Hakan. Moşe Ben Maymon Ontolojisi’ne Fârâbî Etkisi II. 2 Cilt. Harvard University, 2017.
• Alverny, Marie-Therese d’. “Translation and Translator”. Renaissance and Renewal in the Twelfth Century. ed. Robert Benson. Canada: University of Toronto Press, 1999.
• Aristotle. “Metaphysics”. The Basic Works of Aristotle. ed. McKeon Richard. 1487. New York, NY: Random House, ts.
• Arslan, Ahmet. “Çevirenin Önsözü”. çev. Ahmet Arslan. İlimlerin Sayımı. Ankara: Vadi Yayınları, 1999.
• Ateş, Ahmed. “Fârâbî’nin Eserlerinin Bibliyografyası”. Belleten 15/57 (1951), 75-192.
• Beaujouan, G. “The Transformation of the Quadrivium”. enaissance and Renewal in the Twelfth Century. Cambridge: Harvard University Press, 1982.
• Burnett, C. S. F. “A Group of Arabic–Latin Translators Working in Northern Spain in the Mid-12th Century”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland 109/1 (Ocak 1977), 62-108. https://doi.org/10.1017/S0035869X00154644
• Burnett, Charles. “Arabic into Latin: the reception of Arabic philosophy into Western Europe”. The Cambridge Companion to Arabic Philosophy. ed. Peter Adamson - Richard C. Taylor. 370-404. Cambridge University Press, 1. Basım, 2004. https://doi.org/10.1017/CCOL0521817439.018
• Burnett, Charles. “Arabic Philosophical Works Translated into Latin”. The Cambridge History of Medieval Philosophy. ed. R. Pasnau. 814–822. Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Burnett, Charles. “Hermann of Carinthia”. A History of Twelfth Century Western Philosophy. ed. Peter Dronke. Cambridge: Cambridge Univeristy Press, 1988.
• Burnett, Charles. “Scientific Speculations”. A History of Twelfth Century Western Philosophy. ed. Peter Dronke. Cambridge: Cambridge Univeristy Press, 1988.
• Carpenter, Nan Cooke. Music in the Medieval and Renaissance Universities. Norman: Univsity of Oklahoma Press, 1958.
• Carpenter, Nan Cooke. “Music in the Medieval Universities”. Journal of Research in Music Education 3/2 (1955), 136-144. https://doi.org/10.2307/3343628
• Daiber, Hans. Islamic Thought in the Dialogue of Cultures: A Historical and Bibliographical Survey. Boston-London: BRILL, 2012. https://doi.org/10.1163/9789004232044
• Emin, Osman - Fârâbî. “İhsâu’l-‘ulûm’un Batı Dünyasındaki Etkisi”. İhsâu’l-‘ulûm. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2. Basım, 1949.
• Farmer, Henry George. “A Further Arabic-Latin Writing on Music”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland 65/2 (Nisan 1933), 307-322. https://doi.org/10.1017/S0035869X00074840
• Farmer, Henry George. Historical Facts for the Arabian Musical Influence: Studies in the music of the Middle Ages. London, Great Britain: New Temple Press, 1970.
• Farmer, Henry George. “The Influence of Al-Farabi’s ‘Ihsa’ al-’ulum’ (De Scientiis) on the Writers on Music in Western Europe”. Journal of the Royal Asiatic Society 64/3 (Temmuz 1932), 561-592. https://doi.org/10.1017/S0035869X00153031
• Fidora, Alexander. “Dominicus Gundissalinus and The Introductıon of Metaphysics into The Latin West”. The Review of Metaphysics 66/4 (2013), 691-712.
• Fruedenthal, Gad. “Ketav Ha-Dac’at Or Sefer Ha-Sekhel We-Ha-Muskalot: The Medieval Hebrew Translatıons Of Al-Fārābī’s Risālah Fi’l-‘Aql. A Study In Text History and in The Evolution of Medieval Hebrew Philosophical Terminology”. Jewish Quarterly Review 93/1-2 (2002), 29-115. https://doi.org/10.1353/jqr.2002.0039
• Grant, Edward. “Classification of The Sciences, Introduction”. A Source Book in Medieval Science. ed. Edward Grant. Cambridge, Mass: Harward University Press, 1974.
• Gundisalvo, Domingo. “Classification of The Sciences”. çev. Marshall Clagett - Edward Grant. A Source Book in Medieval Science. 59-79. Cambridge, Mass: Harward University Press, 1974.
• Gundissalvi, Dominicus. De divisione philosophiae. ed. Baur L. Aschendorff. Münster: BGPM, 1903.
• Gutas, Dimitri. “What was there in Arabic for the Latins to Receive?” Wissen über Grenzen, Arabiches Wissen und lateinisches Mittelalter. ed. Andreas Speer - Lydia Wegener. Berlin, New York: de Gruvter, 2006.
• Hasse, Dag N. “The Social Conditions of the Arabic –(Hebrew) Latin Translation Movements in Medieval Spain and in the Renaissance”. Wissen über Grenzen, Arabiches Wissen und lateinisches Mittelalter. ed. Andreas Speer - Lydia Wegener. Miscellanea Mediaevalia, 33. De Gruyter, 2006.
• Hernandez, Miguel Cruz. “El Fontes quaestionum (‘Uyun al-masā’il) de Abu Nasr al-Fārābī”. Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age 18/ (1950), 303-323.
• Jolivet, Jean. “The Arabic inheritance”. A History of Twelfth-Century Western Philosophy. ed. Peter Dronke. 113-148. Cambridge University Press, 1. Basım, 1988. https://doi.org/10.1017/CBO9780511597916.006
• Kolukırık, Kubilay. “Bir İslâm Filozofu Olan Farâbî’nin Müzik Yönü”. ERUİFD 2/19 (2014), 2953.
• Küyel, Mübahat. “Fârâbı̂’nı̇n Bazı Mantık Eserlerı̇”. DTCF 16/3-4 (1958).
• Küyel, Mübahat. Farâbî’nin Geometri Felsefesine İlişkin Metinler. Ankara: AKM Yayınları, 1992.
• Meral, Yasin. Yahudi Düşüncesinde İslam Algısı: İbn Meymûn (Maimonides) Örneği, 2017.
• Moimonides, Moses. The Guides fo the Perplexed. çev. M. Friedlander. New York, NY: Barnes & Nobles, 2004.
• Randel, Don M. “Al-Fārābī and the Role of Arabic Music Theory in the Latin Middle Ages”. Journal of the American Musicological Society 29/2 (1976), 173-188. https://doi.org/10.2307/831016
• Rescher, Nicholas. Al- Fārābi: An Annotated Bibliography. Pittsburgh: Univ. of Pittsburgh Press, 2010.
• Rescher, Nicholas. Al-Farabi’s Short Commentary on Aristotle’s Prior Analytics. Pittsburgh; Chicago: University of Pittsburgh Press Chicago Distribution Center [distributor, 1963. http://digital.library.pitt.edu/cgi-bin/t/text/text-idx?idno=31735057896809;view=toc;c=pittpress
• Roger Bacon. The Opus Majus of Roger Bacon. - The Opus Majus of Roger Bacon. A translation by Robert Belle Burke. 2 Cilt. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1928.
• Sâid el-Endelusî. Tabakâtu’l-umem. Beyrut: el-Matba’atu’l-Kâtulikiyye, 1912.
• Saint of, Victor. “Classification of The Sciences”. çev. Jerome Taylor. A Source Book in Medieval Science. ed. Edward Grant. Cambridge, Mass: Harward University Press, 1974.
• Salman, Dominique. “Le «Liber exercitationis ad viam felicitatis» d’Alfarabi”. Recherches de théologie ancienne et médiévale 12 (1940), 33-48.
• Salman, Dominique. “The Mediaeval Latin Translations of Alfarabi’s Works”. New Scholasticism 13/3 (1939), 245-261. https://doi.org/10.5840/newscholas193913337
• Sarton, George. Introduction to the History of Science. Huntington, N.Y: R. E. Krieger Pub. Co, 1975.
• Şahin, Eyüp. “Fârâbî’nin İlimler Tasnifinin Latin Dünyasına Geçişi ve Kabulü”. Diyanet İlmi Dergi 52/1 (2016), 151-166.
• Taylor C., Richard. “Abstraction in al-Fârâbî”. Proceedings of the American Catholic Philosophical Association 80 (2006), 151-168.