Zemahşerî’nin A‘cebu’l-‘Aceb Fî Şerhi Lâmiyyeti’l-‘Arab Adlı Eserinde Dilsel Analiz Düzeyleri

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 2, 793 - 821, 30.12.2020

Mahmud Kaddum

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.774307

Cited By: 1

Öz

Arap edebiyatı; ilk çağlarından itibaren bizzat kasidelere, bu kasidelerin şerhlerine ve mana, delaletlerinin beyanına yönelik bir ilgiye tanıklık etmiştir. Dilbilgisi ve edebi metinler arasında yakın bir bağlantı vardır. Bu da birçok dilbilimcinin bu metinleri açıklamasına bunun yanında onlardan anlam ve dilbilgisi kuralları türetmesine vesile olmuştur.
İşte bu çalışma, Zemahşerî’nin (ö. 538) tek bir kasideyi inceleyip tahlil etmekte ve “A‘cebu’l-‘aceb fî Lâmiyyeti’l-‘Arab” adlı eserinin anlamsal analiz düzeyini ele almaktadır. Nitekim “Lâmiyyetu’l-‘Arab” Arapların en ünlü şiir kasidelerinden biri olarak kabul edilirken, Zemahşerî ise en önemli dilbilimci ve gramercilerinden biri olarak bilnmektedir.
Şenferâ, bu kasidede dildeki tüm fonetik, morfolojik, sözdizimsel ve sözcüksel performansını açığa çıkarmayı başarmıştır. Durumları hassaslıkla resmetmede, duygularını itinayla aktarmada ve gerçekliği tasvir etmede kullandığı ilk araç dil olgusudur. Bir kişinin özelliklerini tepeden tırnağa resmetmiştir. Bir durumu ifade ederken tasvir etmek istediği her bir sahnede, kendini ana karakter ve o olayı bizzat yaşayan kişi konumuna koymuştur. Bulunduğu yerden başka bir yere ayrılmak üzere göç etmeden önce halka konuşma yapmıştır. Bize kendini anlatan bir tarif sunmuştur. Zor zamanlarında çektiği sıkıntıları, açlığı, soğuğu, sıcağı anlatmıştır. Okun fırlamasının yasını tutan yayı, bir sopanın çatlarken çıkardığı ses gibi çenelerinden sesler çıkan aç kurtları, yanmış toprağın üstünde kıvranıp duran yılanları, susuzluktan karnı guruldayan kedilerin haykırışlarını, dört bir yandan etrafını saran acıları, peşine düştüğü cinayetleri ve taranmamış, keçeleşmiş saçlarına kadar birçok şeyi betimlemiştir.
Çalışma neticesinde Zemahşerî, Kuran ayetlerini, Hz. Peygamberin hadislerini, şiir şevahitlerini ve Arap atasözlerini delil göstermek üzere kullanmıştır. Bazen çok fazla şevahitlerde bulunmaktadır. İlk beytin şerhinde üç beyit ve Kur’an’ın üç ayetile istişhat etmiştir. Zemahşerî’nin şerhinde bilimsel emanet karakteri ağır basmaktadır. Çünkü şevahitlerinin çoğunda, sözlerini arkadaşlarına sıkça atfetmektedir. Zemahşerî, Lâmiyye olguları çerçevesinde teorik raporları, ihtilaflı meseleleri ve nedenlerini basitleştirmeye çalışmıştır Yine Zemahşerî’nin gramer eğitiminde edebi zevki ve retorik üslubu kullanarak gramer ve morfolojik konuları itinayla ele alması, onun bu husustaki ustalığını göstermektedir.
Zemahşerî, el-Halîl, Sîbeveyh, el-Kisâî, el-Ferrâ’, el-Ahfaş, el-Esma'î, İbn Keysân, el-Fârisi ve el-Cevherî gibi lügat ve nahiv âlimlerinden istişhatta bulunmuştur. Ayrıca Nahiv görüşlerini daha fazla zikretmiştir. Zemahşerî’nin Lâmiyyetu’l-Arab üzerine yaptığı şerhinde yer alan en önemli metodolojik eksikliklerden biri, açıklama yaparken belirli bir metodu takip etmemesidir.
Çalışma neticesinde sözlüksel delaletin şerhte daha yaygın olduğu görülmüştür. Zemahşerî, kasidenin çoğu beytinde bunu hedef almıştır. Zemahşerî'nin yaratıcılığı sarf ve nahiv meselelerini, edebi zevk ve edebi üslup ile birleştirilmesinde yatmaktadır. Zemahşerî'nin bu şerhi aynı zamanda nahivcilerin üzerinde sıklıkla durdukları ve nahiv kaynaklarında bulunan temel dilbilgisi konularını da içermektedir. Kitap üzerinde yapılan okuma neticesinde Zemahşerî’nin dini ve şiirsel yönden zenginliğinin yanı sıra çeşitli lügat ilimlerini cem eden ansiklopedici yönü de ortaya çıkmıştır.
Araştırmacı, analitik açıklayıcı bir metot kullanmıştır. Araştırmamız bir giriş, önsöz, altı bölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Giriş kısmı araştırmanın önemini, amacını, planını, sınırlarını ve metodolojisini içermekte, önsöz kısmında ise Zemahşerî’nin Îcâz’ı ile Şenferâ’nın Lâmiyye’si tanıtılmaktadır. İlk bölüm, şerhteki metodolojik özellikleri ele almıştır. İkinci bölüm sesbiriminin özelliklerini vermektedir. Üçüncü bölüm morfolojik özellikleri açıklamaktadır. Dördüncü bölüm nahvin (sözdizimi) delâletini ele almaktadır. Beşinci bölüm, sözlüksel delâletin özelliklerine değinmiştir. Altıncı bölüm, mananın tahrir delâleti üzerinde durulmuştur. Devamında sonuç bölümü bulunmaktadır. Araştırmamızda kullanılan kaynaklar ve referanslar ile kaynakça listesi oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Anlamsal Analiz, Sözlük Delaleti, Sarf Delaleti, Nahiv Delaleti, A‘cebu’l-‘aceb, Lâmiyyetu’l-‘Arab

Teşekkür

Hayırlı çalışmalar

مُسْتَوَيَاتُ التَّحْلِيلِ اللُغَوِيِّ فِي كِتَابِ "أَعْجَبِ العَجَبِ فِي شَرْحِ لَامِيَّةِ العَرَبِ" للزمخشري

Öz

شهد الأدبُ العربيُّ منذ عصورِه الأولى الاتِّجاهَ إلى الاهتمام بقصيدة بعينها، وشرحها وبيَان ما فيها من معانٍ ودلالات؛ إذ ثمة ارتباط وثيق بين قواعد اللغة والنصوص الأدبيّة، الأمر الذي جعل كثيرين من علماء اللغة يتجهون إلى شرح تلك النصوص واستنباط المعاني والقواعد منها.
وتناول هذا البحث الحديث عن مستويات التّحليل اللغويّ في كتاب أخذ بالدَّرس والتحليل قصيدةً واحدة، وهو كتاب (أعجب العجب في شرح لاميّة العرب) للزمخشري (538ﻫ)، إذ تعد لاميّة العرب من أِشهر القصائد العربيّة، ويعد الزمخشري من أهمّ اللغويين والنحويّين.
لقد تمكن الشنفرى في هذه القصيدة من تفجير كل طاقات اللغة الصوتية، والصرفية، والنحوية، والمعجمية، فكانت اللغة أداة الشنفرى الأولى في تصوير واقعه، وفي رسم لوحاته بصورة دقيقة، وفي التعبير عن أدق خلجات نفسه، بل وفي رسم أهم ملامحه من أخمص قدمه إلى أعلى رأسه؛ حيث يجعل من نفسه شخصا رئيسا ومعايشا لكل مشهد من المشاهد التي يتطرق إلى وصفها، فبعد أن يعزم على الرحيل، ويخاطب قومه بذلك، يقدم لنا تعريفا بنفسه يبرز فيه صفاته، ويصف معاناته في حياة الصعلكة، وما يعتريها من جوع وبرد وحر، وتدفعه دقة الملاحظة إلى وصف قوسه الهتوف التي تحزن لانطلاق سهامها، وإلى مراقبة حركة الذئاب الجائعة التي بدت شدوقها كشقوق العصيّ، وحركة الأفاعي التي تتململ في الرمضاء، وإلى رصد أصوات القطا التي تتصلصل أحشاؤها من العطش الشديد، والتعبير عن الهموم التي تحاصره من كل مكان، والجنايات التي تطارده وتتغلغل إليه، بل إلى وصف شعره الملبد الذي يحول عليه الحول دون أن يرجل.
وتبيَّن من خلال الدراسة أنَّ الزمخشريّ وظَّف الآيات القرآنيَّة، والأحاديث النبويَّة الشريفة، والشواهد الشعريَّة، والأمثال العربيّة في خدمة الدلالة، وكان يستفيض أحيانا في ذكر الشواهد؛ ففي شرحه للبيت الأول استشهد بثلاث آيات قرآنية، وثلاثة أبيات، ويغلب على الزمخشريّ في شرحِه طابعُ الأمانة العِلميَّة؛ إذ إنَّه في كثيرٍ من شواهده كان يحرص على نسبةِ الأقوال لأصحابِها، واتَّخذ الزمخشري من ظواهر اللاميَّة منطلقاً إلى تقريرات نظريّة، ومناقشات لِمسائل خلافيّة، وإلى بَسط العِلَل ما استطاع إلى ذلك سبيلاً، واستشهد الزمخشري بأعلام اللغة والنحو، مثل: الخليل، وسيبويه، والكسائي، والفرَّاء، والأخفش، والأصمعي، وابن كيسان، والفارسي، والجوهري، كما أكثر من ذكر آرائهم النحويّة.
كما تبيَّن من خلال الدراسة أنَّ الدلالة المعجميَّة أكثر الدلالات شيوعاً في الشرح؛ فقد عمد إليها الزمخشريُّ في جُلِّ أبيات القصيدة، كما ظهرت براعة الزمخشري في تناوله المسائل النحويّة والصرفيّة مع ربط التوجيه النحوي بالذوق الأدبي والأسلوب البلاغي، كما احتوى شرح الزمخشري على أمهات مسائل النحو التي تتردّد على ألسنة النحاة، وتوجد في المصادر النحويّة، ونتج من خلال القراءة في الكتاب موسوعيّة الزمخشريّ الذي جمع علوم اللغة المتنوِّعة، إضافة إلى الغزارة الدينيّة والشعريّة.
وكان من أهمّ المآخذ المنهجيَّة التي أخِذَت على شرح الزمخشريّ على لاميّة العرب أنّه لم يتَّبِع منهجاً محدَّداً في تناوله للشرح.
واعتمد الباحث منهجا وصفيا تحليليا، وجاءت خطة البحث في مقدمة وتمهيد وستّة مباحث وخاتمة، تضمنت المقدمة أهمية البحث، وهدفه، وخطته، وحدوده، ومنهجيته، وعرّف التمهيد بإيجاز بالزمخشري، والشنفرى، ولامية العرب، وتناول المبحث الأول الملامح المنهجيَّة في الشرح، وقد عرض المبحث الثاني لملامح الدلالة الصوتيّة، وأبرز المبحث الثالث ملامح الدلالة الصَّرفيّة، كما تناول المبحث الرابع الدلالة النحويّة، وبيّن المبحث الخامس ملامح الدلالة المعجميّة، وأخيرًا توقّف المبحث السادس عند دلالة تحرير المعنى، وتلا ذلك خاتمة تضمنت أظهر النتائج التي خلص إليها البحث، وقائمة بالمصادر والمراجع.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية وبلاغتها, الدلالة الصَّرفِيَّة, الدلالة النَّحْوِيَّة, الدلالة المُعْجَمِيَّة, أعجب العجب, لامية العرب

Levels of linguistic analysis in ʿAjab al-ʿajab fi sharh lamiyya al-ʿArab by al Zamakhshari

Öz

The Arabic literature has witnessed since its early times the interest and emphasis on a specific poem as well as the explanation and demonstration of its primary meanings and contextual clues. There is a close connection between grammar and literary texts, which made many linguists tend to explain these texts and derive meanings and grammar from them. Therefore, this study addresses the multi-levels of the linguistic analysis in a book that focused mainly on a single poem called ʿAjab al-ʿajab fi sharh lamiyya al-ʿArab " by al Zamakhshari (d. 538/1143). Lamiyya al-ʿArab is one of the most famous Arabic poems, and al-Zamakhshari is considered one of the most important linguists and grammarians.
In this poem, al-Shanfara was able to intensively use all the phonetic, morphological, syntactic and lexical capabilities of the language, so that the language was his primary tool in depicting his reality, describing his portrayals precisely accurately, expressing his most accurate emotions, as well as revealing his most important features from the sole of his foot to the top of his head. Consequently, he makes himself a person who leads and lives in each scene he describes. Then, after he is determined to leave, and informs his people about it, he provides us with an introduction highlighting his qualities and describing his suffering in the life of the tramp, which involved hunger, coldness and heat. The accuracy of the observation drives him to describe his cheering bow that mourns at the launch of their arrows, observe the movement of the hungry wolves whose mouths’ sides are like the cracks of the sticks, the movement of the snakes that fidget because of the hot ground, and the sounds of the grouses whose guts’ sounds are heard because of the severe thirst, the expression of the worries that besiege him from all sides, the crimes that follow him and penetrates him, as well as the description of his felted hair, which has not been combed for one year.
The study demonstrated, that al-Zamakhshari also employed Quranic verses, noble prophetic hadiths, poetic expressions, and Arabic proverbs to reveal the semantics, and he sometimes elaborates in mentioning the evidence. For instance, in his explanation of the first verse, he cited three poem verses and three Qur’anic verses. al-Zamakhshari is also known for his scientific integrity, whereby in many instances he is keen to attribute the words to their owners. In addition, al-Zamakhshari employed the phenomena of lamia as a starting point to theoretical statements, the discussions of controversial issues, and simplify the problems as much as possible. Further, al-Zamakhshari was skillful in addressing the morphological and syntactic issues and associating the grammatical rules with the literary and rhetorical style. Al-Zamakhshari cited the well-knowns scholars of language and grammar, such as Hebron, Sebaweh, Al-Kesa’ei, Al-Fara’a, Al-Akhfash, Al-Assma’ai, Ibn Kisan, Al-Farisi, and Al-Jawhari and extensively mentioned their grammatical perspectives.
Moreover, the article demonstrated the levels of the linguistic analysis in the explanation of the book. And that the lexical meaning (dictionary meaning) is the most common linguistic analysis used in the explanation of al-Zamakhshri in the majority of the poem verses. It also showed al-Zamakhshari's ingenuity in dealing with grammatical and morphological issues, while linking grammatical guidance to literary taste and rhetorical style. Al-Zamakhshari’s commentary also included the most important grammar issues that are frequently mentioned by grammaians and are found in the grammatical sources. Through reading in the book, he produced the" encyclopedia of Al-Zamakhshari", which combined various language sciences, in addition to religious and poetic abundance.
However, one of the most important methodological deficiencies that was directed towards the explanation of al-Zamakhshari of Arabs’ lamia was that he did not follow a specific approach in his explanation.
The method of the study was descriptive and analytical, and the research plan was presented, prepared, in six chapters and conclusion. The introduction includes the importance of the research, its goal, plan, limits, methodology, the profiling brief of the insembly, the al-Shanfara, lamiyya al-ʿArab, and the first chapter covers methodological features in the commentary. The second research highlightes the features of the phoneme. The third research highlightes the features of the semantic significance, the fourth discusses the grammar function, the fifth shows the features of the miracle significance, and the sixth stopps at the meaning of the liberation of meaning, followed by a conclusion that reflected the findings of the research, and a list of sources.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Eloquence, Linguistic Analysis, Dictionary meaning, Morphological meaning, Syntactical meaning, ʿAjab al-ʿajab, lamiyya al-ʿArab

Kaynakça

• Brockelmann, Carl. Târîḫu’l-Edebi’l –Arabî. Çev. Abdulhalîm en-Neccâr. 4. Baskı. Mısır: Dâru’l -Ma'ârif, 1977.
• Cebel, Abdülkerîm. fî ʿİlmi’d-Delâle. Kahire: Dâru’l-Maʿrifeti’l-Câmiʿiyye, 1997.
• Dayf, Şevkî. el-’Asru’l-Câhilî. Mısır: Dâru’l-Maʿârif, 2003.
• Ebû Zeyd, İsâm Abdülmensaf. Lâmiyyetu’l-’Arab: Dirâse Naḥviyye Nasıyye. Mecelle Câmi’a Tantâ. Külliyyetu’l-Âdâb. 1. Cilt. Sayı 27. 2014.
• Enbârî, Ebû’l-Berekât Abdurrahman b. Muhammed. el-İnsâf fî Mesâili’l-Hulâf beyne’l-Naḥviyyini’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. Thk: Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, 2003.
• Enbâri, Ebû’l-Berekât Abdurrahman b. Muhammed. Nüzhetu’l-Elibbâʾ fî Aḫbâri’l-Udebâʾ. Thk: İbrahîm el-Sâmerrâ’î. Bağdat: Matbaʿatu’l-Maʿârif, 1959.
• Enîs, İbrahîm. Delâletu’l-Elfâz. 5. Baskı. Mısır: Mektebetu’l-Ancelû’l-Mısrıyye, 1984.
• Hafni, Abdülhalîm. Şiʿru’l-Sa'âlîk Menhecuhû ve Ḫaṣâiṣuhû. Mısır: el-Hey’etu’l-Mısrıyyetu’l-ʿÂmme li’l- Kuttab, 1979. Hafnî, Abdülhalîm. Şerh Lâmiyyeti’l-ʿArab. Kahire: Mektebetu’l-‘Adab, 2008. Hamevî, Yâkût b. Abdullah. Mu’cemu’l-‘Udebâ’i İrşâdü’l-Erîb ilâ Maʿrifeti’l-Edîb. Thk. Ömer Fârûk et-Tabbâʿu. Beyrût: Müessesetu’l-Maʿârif, 1999.
• Hamlâvî. Ahmed. Şezâ’l-’Arf fî Feni’ṣ-Ṣarf. Kahire: Matbaʿa Dâru’l-Kutubi’l-Mısrıyye, 1957.
• Hasan, Abbâs. el-Naḥvu’l-Vâfî, 4. Baskı. Mısır: Dâru’l-Maʿârif, 1964.
• Hızır, Fethi İbrahim. Naḥve Nesakin Menheciyyi li’Dirâseti'n-Nahvi'ş-Şiʿriyyi'l-Câhiliyyi: Lâmiyyetü'l-'Arab li'ş-Şanferâ el-Ezidî Enmûzecen. Ürdün: Mecelletü'l-Mişkât li'l-'Ulûmi'l-İnsâniyye ve'l-‘İctimâiyye, 3. Cilt, Sayı: 1, Ocak 1437/ 2006.
• Hûfî, Ahmed. ez-Zemahşerî. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısrıyyetu’l-ʿÂmme li’l- Kuttab, 1980.
• İbn Akîl, Abdullah b. Abdurrahman. Şerh İbn ʿAkîl ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Thk: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 1. Baskı. Kahire: Dâru’l-Türâs, 1990.
• İbn Atâ el-Mısrî. Bulûğu’l-Ereb fî Şerhi Lâmiyyeti’l-’Arab. Thk: Muhammed Abdülhakîm el-Kâdî ve Muhammed Abdürrezzak Irfân. Mısır: Tab’atu Dâru’l-Hadîs, 1959.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth Osmân. el-Lemʿu fî’l-Arabiyye. Thk. Hâmid el-Mümin. Menşûrât Cemʿiyye Muntedâ’n-Neşr. 1. Baskı. Bağdat: Matbaʿatu’l-ʿÂnî, 1982.
• İbn Ḫallikân, Ebû’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtu’l-‘Aʿyân. Thk. İhsân ‘Âbbâs. Beyrut: Dâr Sâdır, 1977.
• İbn Hişâm el-Ensârî, Abdullah b. Yusuf. Evdahu’l-Mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Thk: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 1.Baskı. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAsrıyye, 2000.
• İbn Tayfûr, Ebû’l-Fazl Ahmed. el-Kasâidu’l-Mufredâtu’l-Letî Lâ Misle Lehâ. Thk: Muhsin Ğıyâd. Beyrut: Manşurât ʿUveydât, 1977.
• İbn Yaʿîş, Ali el-Musulî. Şerhu’l-Mufassal. Thk. İmîl Yakûb. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• İbn Zâkûr el-Fâsî, Muhammed b. Kasım b. Muhammed. Tefrîcu’l-Kurab ʿan Ḳulûbi Ehli’l-Ereb fî Maʿrifeti Lâmiyyeti’l-ʿArab. Thk. M. Muhammed el-ʿÂmûdî. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1995.
• Kâli, Ebu Ali İsmail b. el-Kâsım. Emâli. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1987.
• Kuşʿamî, Ahmed b. Abdullah. el-Mesâilu’n-Naḥviyye ve’t-Tasrifiyye fî Şurûhi Lâmiyyeti’l-ʿArab li’ş-Şenferâ Hattâ Evâḫiri’l-Ḳarni’s-Sâbiʿi’l-Hicrî: Cemʿan ve Dirâse. Suudi Arabistan: el-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye Üniversitesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 2001.
• Levşan, Nûru’l-Hüdâ. ʿİlmu’d-Delâle: Dirâse ve Tatbîḳ. İskenderiyye: el-Mektebetu’l-Câmiʿi’l-Hadîs, 2006.
• Mehmet Ali, Bakır. el-Kâidetu’n-Nahviyyetu’l-Câize ve’l-Maʿnâ: Dirâse Nahviyye Nazariyye Tahlîliyye. 1. Baskı. Ankara: Dâr İlahiyat li’n-Neşr ve’t-Tevzi, 2020.
• Muberrid, Muhammed b. Yezîd. el-Muktezab, Thk. Muhammed Abdulhâlik Azîme. Kahire: Lecnetu İhyâ’i’t-Turâsi’l-İslâmî, 1994.
• Mücâhid, Abdulkerim. ʿİlimu’l-Lisâni’l-ʿArabî. 1. Baskı. Amman: Dâr Usâme Linneşr ve’t-Tevzi, 2005.
• Râcihî, ‘Abduh. eṭ-Tatbîḳu’ṣ-Ṣarfî. Beyrût: Dâru’n-Nahda, bty.
• Rummânî, Ebû el-Hasan Ali b. İsa. Meʿânî’l-Hurûf. Thk. Abdulfettâh İsmâil Şelebî. Kahire: Dâru Nahda, 1973.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik bin Muhammed. Simâru’l-Ḳulûb fî’l-Muzâf ve’l-Mansûb. Thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dâru Nahda Mısr li’t-Tabʿi ve’l-Neşr,1384/1965.
• Serhânî, Ali Yahya. Menhecu’l-ʿUkburî fî Kitâbihî ‘‘İrab Lâmiyyeti’ş-Şanfara’’ maʿa Dirâseti’l-Mesâili’n-Nahviyye ve’ṣ-Ṣarfiyye fîhi”. Suudi Arabistan: Ummu’l-Kurâ Üniversitesi (Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi), 2003.
• Sibeveyh, ʿAmr b. Osmân. el-Kitâb, Thk: Abdusselâm Hârûn. 3. Baskı. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1996.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekir. Buğyetu’l-Vuʿât fî Tabakâti’l-Luğaviyyîn ve’l-Nuhât. Thk: Mustafa Abdülkâdir Atâ. 1. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 2004.
• Şanfara. ed-Dîvân, Thk: E. Bed’î Yakûb. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿArabî, 1991.
• Ukburî, Ebû’l-Bekâ Abdullah b. el-Hüseyin b. Abdullah. el-Tebyîn ‘an Mezâhibi’n-Nahviyyîni’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. Thk: Abdurrahman b. Usîmîn. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1986.
• Ukburî, Ebû’l-Bekâ Abdullah b. el-Hüseyin b. Abdullah. Şerhu Lâmiyyeti’l-ʿArab. Thk: Muhammed Hayru’l-Halvânî. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1983.
• Ukkâşe, Mahmud. et-Tahlîlu’l-Lüğaviyyu fî Dav’i ʿİlmi’d-Delâle Dirâsetu fî’d-Delâleti’ṣ-Ṣavtiyyeti ve’ṣ-Ṣarfiyyeti ve’n-Nahviyyeti v’el-Mu’cemiyyeti. 1. Baskı. Kahire: Dâru’n-Neşr li’l-Câmiât. 2005.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. Aʿcebu’l-’Aceb fî Şerhi Lâmiyyeti’l-ʿArab. Thk: Muhammed Huvvar. 1. Baskı. Dimaşk: Dâru Saʿdi’d-Din, 1987.
• Zirikli, Hayreddin. el-’Aʿlam. 16. Baskı. Beyrut: Dâru’l-‘İlim li’l-Melâyîn, 2005.