Erken Dönem İslam Dünyasında Felsefenin Kabul ya da Reddinin Nedenlerini Anlamlandırma Üzerine

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 2, 887 - 911, 30.12.2020

İsmail Taş Havva Sümeyra Altınsoy

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.777687

Öz

Dünya tarihi, çok sayıda medeniyetin oluşumuna, bu medeniyetlerin, kendilerini diğer medeniyetlerden ayıran temel kazanımları elde etmesine ve onların coğrafi, siyasi ve kültürel anlamda yayılışına şahitlik etmiştir. Roma, Yunan, İran, Mısır ve Hint medeniyetlerinde olduğu gibi köklü kültür ve medeniyetlerin her birinin kendilerine has hem düşünsel hem de biçimsel karakteristikleri olduğu muhakkaktır. Bu medeniyetlerden kimi hukuk kültürüyle, kimi felsefe kültürüyle kimi de edebiyat ve siyaset kültürüyle ön plana çıkar. İslam medeniyeti de İslam kaynaklı dini düşünce merkezde olmak kaydıyla kendinden önceki kadim kültürlerin birikimlerinden de yararlanarak dini ilimler, siyaset, hukuk ve felsefe başta olmak üzere birçok alanda kaynakları bakımından dünyanın en zengin medeniyetlerinden birini yaratmıştır. Şu durumda eski Doğu ve Akdeniz uygarlıklarından beslenen İslam medeniyeti için felsefe birikimi, söz konusu zenginliklerden yalnızca bir tanesini teşkil etmektedir. Felsefe, esas itibarıyla İslam medeniyetinin kendi öz varlığı değildir. Nitekim, İslam dünyası, felsefeyi, Yunan medeniyeti ve kültürü başta olmak üzere kendinden önceki diğer medeniyetlerin birikimlerinden belirli bir süreç içerisinde tevarüs etmiştir. Bu süreç, yani felsefenin İslam dünyasına intikali, gerek farklı dillerden yapılan çeviriler ve gerekse felsefe ve din münasebeti sorunları çerçevesinde çoğunlukla ortaya koyulan eserler ve ürünler merkeze alınarak çalışılmış, incelenmiş görünmektedir. Halbuki söz konusu metinler, sosyal, siyasal ve iktisadi ortamların ürünleri olup tarihsel şartlardan bağımsız olmadıkları gibi tarihsel şartların ve sorunların gereksinimlerine karşı verilmiş cevaplar olarak değerlendirilmelidirler. Bu anlamda felsefenin İslam dünyasına gelme ve tutunma biçimiyle kendi doğduğu topraklardaki bağlamı ve biçimi başka bir deyişle Müslüman Orta Doğu’da felsefenin siyasi, dini ve sosyokültürel bağlamda Yunan’da olduğundan farklı bir veçhe kazanıp kazanmadığı henüz problematikliğini korumaktadır.
Bu çalışma erken dönem İslam düşüncesiyle sınırlı olup “erken dönem” ibaresi ile kastedilen süreç, dinî ilimlerin oluştuğu süreç ile felsefî disiplinlerin İslam dünyasına taşındığı sürecin toplamını ifade etmektedir. Bu çerçevede felsefenin hem Yunan’daki bağlamı hem de İslam dünyasındaki bağlamı sorgulanmaktadır. Zira süreç içerisinde felsefeyi doğuran etkenler, bağlamlar ve araçların değişimine paralel olarak felsefenin bağlamı ve fonksiyonu değişmiştir. Yunan’da felsefe, “polis”teki gündelik yaşamın bir karakteristiği ve yaşam biçiminin bir ürünü iken; İslam dünyasında felsefeyi gerekli kılan etkenler oldukça farklı bir görünüm arz eder. Emevîlerin fetih hareketleriyle başlayan coğrafi genişleme, Abbâsîlerle birlikte, idarî ve siyasî olarak Arap harici unsurlara kapılarını açmaya evrilerek tabiri caizse farklı etnik, felsefî düşünceleri, dinî inançları, medeni ve kültürel unsurları da temsil eden daha kozmopolit bir siyasi hüviyete kavuşmuştur.
Tarihsel akış içerisinde çeşitli pratik ve nazarî ihtiyaçlar doğrultusunda muhtevasındaki çeşitli unsurlara başvurmaktan çekinmeyen Abbâsî Devleti nazarında felsefe ve felsefî ilimler, müspet karşılanmaktaydı. Özellikle saray ehli nezdinde felsefeye yönelik tutumlar ilk dönemlerde genellikle olumlu iken dini merkeze alan sade, gündelik hayat yaşayan halk katmanlarında ise felsefe, olumsuz algılara yol açmış; farklı dünya görüşlerine ve inançlarına sahip kesimlerin elinde ise savunu ve temellendirme amaçlı farklı argümanlara dönüşmüş görünmektedir. Bu anlamda felsefe, İslam dünyasına temelde bir ihtiyacı karşılamak üzere ve saray eliyle kazandırılmıştır. Şu durumda Yunan’da felsefe, siyaseti yaratırken İslam dünyasında siyasetin felsefeyi yaratması, önemli bir ayrışma noktası olarak belirmektedir. Bu anlamda felsefenin İslam dünyasındaki tarihsel konumunu belirlemek ve aktüel durumunu anlamlandırabilmek, İslam toplumunun farklı sosyal kesimlerinde felsefenin, niçin farklı şekillerde tezahür etmiş olduğunu ve buna bağlı olarak felsefenin kabul yahut reddinin nedenlerini soruşturmayı gerekli kılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, İslam Düşüncesi, Zındıklık, Avam-Havas, Abbâsîler

On Making Sense of Reasons for Acceptance or Rejection of Philosophy in Early İslamic World

Öz

World history has witnessed the foundation of many civilizations, the achievement of the basic gains that distinguish them from other civilizations and their diffusion in geographical, political and cultural terms. It is certain that, as in the Roman, Greek, Persian, Egyptian and Indian civilizations, each of the deep-rooted cultures and civilizations has both intellectual and formal characteristics peculiar to themselves. Some of these civilizations came to prominence with the culture of law, some with the culture of philosophy, some with the culture of literature and politics. The Islamic civilization has also created one of the richest civilizations in the world in terms of resources in many fields, especially in religious sciences, politics, law and philosophy, by making use of the accumulations of ancient cultures, provided that the religious thought of Islam is at the center. In this case, the accumulation of philosophy for the Islamic civilization fed by the ancient Eastern and Mediterranean civilizations constitutes only one of this wealthiness. Philosophy essentially doesn’t belong to İslamic civilization itself. As a matter of fact, the Islamic world inherited philosophy from the accumulations of other civilizations before it, especially Greek civilization and culture, in a certain period. This process, that is, the transfer of philosophy to the Islamic world, both the translations made from different languages, and the works and products that are mostly produced within the framework of the problems of philosophy and religion, seem to have been studied and examined. However, the texts, as mentioned, should be regarded as the products of social, political and economic environments and not independent from historical conditions, but also as answers given to the needs of historical conditions and problems. In this sense, the way philosophy came to and held on to the Islamic world, the context and form in its native land, in other words, whether philosophy in the Muslim Middle East gained a different aspect than it did in the Greek political, religious and sociocultural context still remains problematic.
This study is limited to early Islamic thought and refers to sum up process that is meant by the phrase "early period", the process in which religious sciences are formed and the process in which philosophical disciplines are transferred to the Islamic world. In this sense, the context of philosophy in both the Greek and the Islamic world is questioned, because the function and context of philosophy have changed in parallel with the changes in the determinants, contexts and means that give rise to philosophy in the process. While philosophy in Greek is a characteristic of everyday life in "the police" and a product of the lifestyle; the factors that make philosophy necessary in the Islamic world present a very different view. The geographic expansion, which started with the conquests of the Umayyads, evolved to let into non-Arab elements both administratively and politically with the ‘Abbāsids and so, they have developed a multicultural political identity that represents different philosophical ideas, religious beliefs, ethnic, civilized and cultural elements.
In the historical flow, ‘Abbāsids who did not hesitate to apply to various elements in their content in line with various practical and theoretical need were given philosophy and philosophical sciences a warm welcome. While the attitudes towards philosophy were generally positive in the early periods, especially among the people of the palace, philosophy led to negative perceptions among the people who took the religion to the center and lived a simple daily life; in the hands of people with different world views and beliefs, it seems to have turned into different arguments for defense and justification. In this sense, philosophy was brought to the Islamic world by the palace, basically to satisfy a need. In this circumstance, while philosophy in Greece creates politics, the fact that politics in the Islamic world creates philosophy appears as an important point of separation. In order to determine the historical position of philosophy in the Islamic world and to make sense of its current situation, it is necessary to investigate why philosophy has appeared in different ways in different social stratums of Islamic society and discuss the reasons for acceptance or rejection of philosophy.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Islamic Thought, Zandaqa, Commons and Educated, ‘Abbāsids

Kaynakça

• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi: Hulefâ-i Râşidîn Dönemi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Aristoteles. Politika. çev. Furkan Akderin. İstanbul: Say Yayınları, 2015.
• Arslan, Ahmet. “Orta Çağ İslam Dünyasında Din-Felsefe İlişkileri ve Hocazâde’nin Tehâfüt’ü”. Uluslararası Hocazâde Sempozyumu. ed. Tevfik Yücedoğru vd. 35-55. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2011. Atay, Hüseyin. “İslam Felsefesinin Doğuşuna Dair”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (1966), 175-187.
• Aydın, Hasan. “İslam Dünyasında Bilim ve Felsefe: Yükseliş ve Duraklama”. Bilim ve Ütopya 94-95 (2002), 1-21. Aydın, Mustafa. İlk Dönem İslam Toplumunun Şekillenişi. İstanbul: Pınar Yayınları, 1991.
• Balandier, Georges. Siyasal Antropoloji. çev. Devrim Çetinkasap. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Behiy, Muhammed el. İslam Düşüncesinin İlahî Yönü. çev. Sabri Hizmetli. Ankara: Fecr Yayınevi, 1992.
• Bora, Tanıl – Onaran, Burak. “Nostalji ve Muhafazakarlık”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Muhafazakârlık. ed. Tanıl Bora - Murat Gültekingil. 5/234-260. İstanbul: İletişim Yayınları. 2004.
• Câbirî, Muhammed Âbid el-. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-. et-Tâc fî ahlâki’l-mülûk. thk. Ömer et-Tabbâ’. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• Chokr, Melhem. İslam’ın Hicri İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
• Demirci, Mustafa. “Mutezile’nin İslam Medeniyetine Katkıları-Cedel-Tercüme ve Tabii Bilimlerdeki Rolü”. Marife 3/3 (2003), 109-130.
• Demirci, Mustafa. Beytü’l-Hikme. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Endelüsî, Ebü’l-Kâsım Sâid b. Ahmed b. Abdirrahmân el-. et-Tarif bi tabakâti’l-ümem ve ulemâiha ve nübezin min teâlîfihim ve ahbârihim. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Friedell, Egon. Antik Yunan’ın Kültür Tarihi. çev. Necati Aça. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Gellner, Ernst. Müslüman Toplum. çev. Müfit Günay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1996.
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür: Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Günaltay, M. Şemsettin. Antik Felsefenin İslam Dünyasına Girişi: Giriş Yolları ve Şekilleri. sad. İrfan Bayır. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001.
• Hemedânî, Ebü’l-Hasen Kâdi’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-. el-Münye ve’l-emel. drl. Ahmed b. Yahyâ el-Murtazâ. thk. İsâmüddîn Muhammed Alî. İskenderiye: Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, ts. Hodgson, Marshall G. S. İslam’ın Serüveni. çev. İzzet Akyol vd. 3 Cilt, İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• Hureysât, Muhammed Abdülkâdir. “Hâlid b. Yezîd b. Muâviye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/292-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddime. thk. Abdullah Muhammed Derviş. 2 Cilt, Dımeşk: Dâru Ya’rab, 2004.
• Kan, Kadir. Abbâsîlerin Birinci Asrında Bağdat (145-232/762-847). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Kaya, Mahmut. “Beytülhikme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/88-90. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî el-. İhbâru’l-ulemâ bi-ahbâri’l-hukemâ. ed. Julius Lippert. Leipzig: Dieterich'sche Verlagsbuchhandlung, 1903.
• Kumeyr, Y. İslam Felsefesinin Kaynakları. çev. Fahrettin Olguner. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Kutluer, İlhan. İslam’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Libéra, Alain De. Ortaçağ Felsefesi. çev. Işık Ergüden. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2013.
• Lindholm, Charles. İslami Ortadoğu. çev. Balkı Şafak. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2004.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-. Dürerü’s-sülûk fî siyâseti’l-mülûk: Mâverdî’nin Siyâsetnâmesi. haz. Abdüsselam Arı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti: İslam’ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Mills, C. Wright. İktidar Seçkinleri. çev. Ünsal Oskay. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1974.
• Mumford, Lewis. Tarih Boyunca Kent. çev. Gürol Koca - Tamer Tosun. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-. el-Fihrist. thk. Yusuf Ali Tavîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Nizâmülmülk. Siyasetname. çev. Mehmet Taha Ayar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• O’leary, De Lacy. İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri. çev. Hüseyin Yurdaydın - Yaşar Kutluay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• Ocak, Hasan. “İlkçağdan İslam Düşüncesine Felsefe Tasavvuru: Tanım Merkezli Bir Karşılaştırma Denemesi”. Marife 13/3 (2013), 25-41.
• Râzî, Ebû Bekir Zekeriyyâ er-. Felsefe Risaleleri. haz. Mahmut Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Russell, Bertrand. İktidar. çev. Mete Ergin. İstanbul: Altın Kitaplar, 1976.
• Saliba, George. İslam Bilimi ve Avrupa Rönesansının Oluşumu. çev. Günseli Aksoy. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2015.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Seneviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/521-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Taş, İsmail. “Antik Yunan’da Şehirlilik”. II. Uluslararası Şehir, Çevre ve Sağlık Kongresi Tam Metinler Kitabı. 547-555. PDF: y.y., 2018.
• Taş, İsmail. “İslam Düşüncesinde Bir Zihniyet Dönüşümü”. Marife 6/3 (2007), 157-180.
• Thilly, Frank. Felsefe Tarihi. çev. İbrahim Şener. 2 Cilt, İstanbul: Sistem Yayıncılık, 1995.
• Tritton, Arthur Stanley. İslâm Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Ülken, Hilmi Ziya. İslam Düşüncesi: Türk Tefekkürü Tarih Araştırmalarına Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1946.
• Watt, Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981. Whitfield, Peter. Batı Biliminin Dönüm Noktaları. çev. Serdar Uslu. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Yaran, Cafer Sadık. “İslam Felsefesinin Karakteristik Yapısı”. EKEV Akademi Dergisi 7/17 (2003), 1-14.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Afşin, Haydar b. Kâvûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/441-442. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.