The Art of Elegy by West African Poets of the 20th Century

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 2, 849 - 885, 30.12.2020

Faruk Çiftçi , Youssoufa Soumana

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.780296

Öz

West Africa is a region that has had strong commercial and cultural relations in the past with North Africa, which was ruled by the Arabs. However, narrative African Literature was not much affected by Arabic writing in transforming it into written literature before the arrival of Islam. When Islam came to the region, African Muslims were interested in Arabic, and they specialized in all branches of the Arabic language, especially in Arabic poetry. It was rare to come across a famous scholar who does not have a Divan (poetry collection) or at least does not have an ode for the prophet or anyone else in the regionThese poets, however, were at the same time the scholars of the societies they were living in.
Despite all this, some subjects of Arab-African poetry remained undiscovered by researchers and scholars of literature, so we deemed it beneficial to study one of these topics in a literal and rhetorical approach. The topic we settled on is the art of elegy by West African poets in the 20th century.
While expressing their perspectives towards life, African literati wrote their poems based on Arabic poems and showed their own poetry skills. It could be argued that the interest of most poets of the region was different in terms of the genres to Arab poetry. They usually started their poems by praising primarily Hazrat Prophet then their sheikhs. In style and importance, there is not much difference between elegy and praise. While Sheikhs and scholars were included in their elegies, we were surprised that they didn't give place to The Prophet (peace be upon him) nor his companions.
West African poets followed classical Arabic poets in terms of style and content in their laments and wrote dirges for people, places and animals. They honor deceased persons, be it family members, relatives or friends, scholars, or prominent persons in the community. If the deceased were scholars or saints, they praised them by emphasizing their knowledge, piety, oracles and sufi rank. If the dead was one of the leaders, poets wrote about his struggles to free his country from the malicious colonists in their odes. In addition, innovations seem in odes written for people.
On the other hand, poets in their odes expressed their sorrow for the sacred places and scientific centers that were destroyed due to external and internal conflicts, both regionally and globally. Examples of these places include Sokoto, the capital city of the Islamic state founded by Fullânî Osman Dan Fûdî, which was destroyed by the British colonialists, the city of Masina, a scientific center destroyed due to the sectarian differences and clashes, or the Masjid al-Aqsa occupied by Israel.
As for the odes written for animals, death of animals did not seem to evoke the feelings of poets in the region. Only a very few poets addressed this issue in their poems. For example, the poet Ahmed ‘iyân Sî who was affected by the death of a cat, and Amir Samba, who was upset about the death of a parrot wrote odes for these pets.
Some West African poets expressed their sadness and grief as if they were wailing for the dead in their odes. However, while they expressed their deep grief, they did not leave the doctrines of Islam, immediately remembering that Allah pronounced death on all creations. After lamenting and crying for the dead person in their poems, some poets invited people to stay away from worldly desires and to prepare for the hereafter. Others did not stay away from their country's social and political issues while describing the virtues and outstanding characteristics of the deceased. The poets artistically combine Arabic and African styles which have literally displayed all the contents of odes that express their intense feelings.
Part of the findings we arrived at in this study is that there is a concentrated usage of rhetorical structures coupled with indigenous African phrases by African poets in their elegy, such as their analogy to the morals of the person they are praising or eulogizing with the purity of milk, which is an important food for poets from the tribes who are known herdsmen.
They used rhetoric widely and while using narrative arts, they mentioned the styles of African languages. As the poets of the region used African poetic styles, odes written in West Africa differed from those in classical Arabic poetry and brought a new and unique tone to African Arabic poetry. In order to highlight these features of the specific African Arabic poetry in this study, we tried to shed light on the types of elegies that the poets in the region tackled and the issues they considered while discussing the values of their dead. Also, the art of eloquence found in some of these elegies and the artistic methods poets derived from the African nature and the realities they lived were examined using an analytical method, in order to depict their mastery in the art of elegy.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Eloquence, Arabic literature, West Africa, poetry, elegy

Batı Afrika 20. Asır Şairlerinde Mersiye Sanatı

Öz

Batı Afrika, Arapların hüküm sürdüğü Kuzey Afrika ile geçmiş yıllara dayalı güçlü ticarî ve kültürel ilişkileri bulunan bir bölgedir. Buna rağmen sözlü Afrika edebiyatı, bölgeye İslam gelmeden önce yazılı edebiyata dönüşecek kadar Arap yazısından etkilenmemiştir. Bölgeye İslam geldiğinde Afrikalı Müslümanlar, Arapçayla ilgilenmiş ve Arap dilinin tüm dallarında, özellikle de Arap şiirinin sanatında uzmanlaşmışlardır. Bölgenin meşhur âlimlerinden ya divan ya da en azından Hz. Peygamber’e veya başkasına övgü (medih) mahiyetinde kasidesi olmayan bir âlim yok gibidr. Bu sebeple Afrikalı şairler aynı zamanda bölgenin fukaha ve âlimleriydi. Örneğin; birçok şiir divanına sahip olan ve güçlü şairliğiyle bilinen Senegalli Ahmed Bamba el-Hadîm, Senegal’de Müridî tarikatını kuran dinî lider ve fakih biriydi. Bütün bunlara rağmen, Afrika Arap şiirinin bazı konuları üzerinde edebî inceleme yapılmamıştır. Bu nedenle Batı Afrika 20. asır şairlerinin ele aldığı bu konulardan biri olan mersiye sanatı üzerinde incelemenin faydalı olacağıöngörülmüştür.
Afrika edebiyatçıları, hayata yönelik bakışlarını ve duygularını ifade etmek için Arap şiirinin klasik vezinleri ile kasidelerini nazmetmişlerdir. Arap şiirinin her türüne değinmiş ve şiirsel yeteneklerini göstermişlerdir. Afrikalı şairlerin Arap şiiri türlerine ilgilerinin nicelik ve niteliğe göre değiştiği söylenmelidir. Onlar genelde teberrük için Hz. Peygamber’e daha sonra şeyhlerine övgülerde bulunarakmedih şiirlerine başlamaktaydılar. Önem bakımından mersiye türüne bakıldığında, medih türüyle aralarında çok fark olmadığı görülecektir. Fakat onların mersiye şiirlerinde şeyh ve âlimlerine yer verirken ne Hz. Peygamber’e ne de ashabına yer vermemeleri bizi şaşırtmıştır.
Batı Afrika şairleri, ağıt şiirlerinde stil ve içerik yönünden klasik Arap şairlerini takip etmiş ve insanlar, yerler ve hayvanlar için ağıt yakmışlardır. İnsanlar hakkında nazmettikleri mersiyelerinde ölü ister aile ferdi, akraba veya arkadaş olsun ister âlim ya da toplumda önde gelen biri olsun, onun erdemlerini ve onurlu yönlerini zikretmişlerdir. Ölü, âlimlerden veya evliyalardan ise onu ilmi, dindarlığı, kerameti ve sufî rütbesiyle ile methetmişlerdir. Vefat eden, önderlerden biri ise, ülkesini kötü niyetli sömürgecilerin elinden alıp özgür kılmak için onun sürdürdüğü mücadelelerinden bahsetmişlerdir. Ayrıca makalenin yazarları insanlar hakkında nazmedilen mersiyelerdeyeni bir üslup tespit etmişlerdir. Bu da şairin hayattayken kendi mersiyesini yazmasıdır. Şairler yazdıkları bu mersiyeye er-resâu’z-zâtîdemişler, kendilerini bu mersiyelerde ölmüş gibi hayal edip ölüm anındaki durumlarını ve kıyamet gününde neler olacağını düşünerek kendilerini mersiyeye konu etmişlerdir.
Yerler hakkındaki mersiyelerde ise şairler, bölgesel ve küresel düzeyde dış ve iç çatışmalar nedeniyle yıkılan kutsal mekânlara ve ilmî merkezlere üzüntülerini ifade etmişleridir. İngiliz sömürgeciler tarafından tahrip edilmiş Fullânî Osman Dan Fûdî’nin kurduğu İslam devletinin başkenti olan Sokoto şehri, tarikat farklılıklarından dolayı yıkılan ilmî merkez olan Mâsina şehri ya da hala işgalci İsrail’in işgali altında olan Mescid-i Aksa buna örnektir.
Hayvanlar hakkında nazmedilen mersiyelere gelince; hayvanların ölümü, bölgedeki şairlerin duygularını harekete geçirmemiştir. Sadece çok az miktarda olan şairler bu konuya değinmişlerdir. Bunlardan biri de kedinin ölümünden etkilenen şair Ahmed ‘İyân Sî ve papağanın ölümüne üzülen şair Amir Samba’dır.
Bazı Batı Afrika şairleri, mersiye kasidelerinde ölüler için aşırı derecede ağlayarak üzüntü ve kederlerini dile getirmişlerdir. Fakat ağlayışı sırasında ölümün Allah’ın yaratıklarına takdir ettiği bir hükmü olduğun hatırlayıp İslam öğretilerinin dışına çıkmamışlardır. Bazıları ise, ölüye ağıt yakıp ağladıktan sonra insanları dünyadaki arzulardan uzak kalmaya ve ahiret için hazırlanmaya davet etmişlerdir. Diğerleri ise, ölünün erdemlerini ve güzel sıfatlarını anlatırken ülkelerinin sosyal ve politik meselelerinden de uzak durmamışlardır. Şairler, yanan hislerini ifade eden bütün mersiye içeriklerini edebî bir şekilde görüntülemek için Arap ve Afrika üsluplarını birleştirerek sanatsal yönlerini kullanmışlardır. Varabildiğimiz sonuçlardan biri de, şairlerin belagat sanatlarını çokça kullanmları ve bu sanatları kullanırken Afrika dillerinin üsluplarına da değinmeleridir. Afrika Arap şiirinin taşıdığı bu özellikleri ortaya koymak için bu çalışmada, bölgedeki şairlerin ele aldığı mersiye türlerine ve onların ölülerinin değerlerinden bahsederken değindikleri konulara ışık tutulmaya çalışılmıştır. Yine, onların mersiye sanatındaki ustalıklarına vakıf olmak için veri analiz yöntemi kullanılarak bu mersiyelerin bir kısmında bulunan belagat sanatları ve şairlerin Afrika doğasından ve yaşadıkları gerçekliklerden elde ettikleri sanatsal yöntemleri incelenmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Arap edebiyatı,, Batı Afrika,, şiir,, mersiye

فن الرثاء لدى شعراء القرن العشرين في غرب إفريقيا

Öz

غرب إفريقيا منطقةلها في غابر الأعوام علاقات تجارية وثقافية قوية مع منطقة شمال إفريقيا العربية. إلا أنه مع ذلك لم يتأثر الأدب الإفريقي الشفهي قبل مجيء الإسلام إلى المنطقة بالحرف العربي تأثرًا يصيِّره إلى أدب مكتوب. ولما جاء الإسلام إلى المنطقةَ اهتم الأفارقة باللغة العربيةوتخصصوا في جميع فنونها وخاصة في نظم الشعر العربي. وقد قلَّ أن يوجد عالم من علماء المنطقة المشهورين ليس له ديوان أو على الأقل قصيدة جادت بها قريحته إما في مدح الرسول عليه الصلاة والسلام أو في غيره. وقد كان شعراء المنطقة في الوقت نفسه هم فقهاء المنطقة وعلماؤها، مثل الشاعر السنغالي الخديم أحمد بمبا صاحب الدواوين الكثيرة الذي لا تخفَى على أحد شاعريّتُه القوية، وهو في آن واحد فقيه وعالم وقائد وإمام أسّس الطريقة المريدية في السنغال. ورغم هذا كله، فقد ظلت بعض مواضيع الشعر العربي الإفريقييتيمةلم تحظ من الدراسة والتحليل الفني، فرأينا أنه من الفوائد أن نقوم بدراسة أحد هذه الموضوعات دراسة أدبية، ألا هو فن الرثاءلدى شعراء القرن العشرين بمنطقة الغرب الإفريقي.
قام الأدباء الأفارقة بقرض أشعارهم علىنسقأوزان الشعرالعربي للتعبير عن عواطفهم وفلسفاتهم نحوَ الحياة، ولم يتركوا فنًا من فنون الشعر العربي إلا وقد جادت قريحتهم وأظهروا قوتهم الشعرية فيه. ولكن ما ينبغي القول به هو أنَّ اهتماماتهم بهذه الفنون الشعرية متفاوتة كَمًّا ونوعًا. فمثلاً اهتمامهم بفن المدح والرثاء لا يقارن باهتمامهم بفنّ الهجاء؛ إذ هم في غالب الأمر يبتدئون نظمهم بمدح نبيهم ثم شيوخهم تبركًا، وما فن الرثاء في الأهمية عن المدح ببعيد. إلا أن ما يدهشنا في الأمر هو أنشعراء المنطقة في حين أعطوا مساحة كبيرة فينظمهم لرثاء علمائهم وشيوخهم فقد رأينا أن لا أحد منهم –حسب علمنا- خصّص قصيدة لرثاء الرسول عليه الصلاة والسلام وأصحابه الكرام.
لقد اتبع شعراء غرب إفريقيا في رثائهم الشعراء العرب الجاهليين والإسلاميين وساروا على دربهم أسلوبًا ومحتوىً، فرثوا الناس والأماكن والحيوانات. فأما ما يتعلق برثاء الناس فقد ذكروا في مرثياتهم محاسن الميت ومكارمه سواء أكان هذا الميت من الأهل والأقارب والأصدقاء أم كان من العلماء والرؤساء، ووصفوا الميّت بصفة العلم والورع والتقوى إن كان من أهل العلم والمعرفات، وذكروا مقامه الصوفي وكراماته إن كان من الأولياء وأهل المقامات، ودعوا له بالمغفرة والرحمة من الله ذي الرحمات. وإن كان الميت من الرؤساء وأهل القيادات ذكروا بطولاتهم ومقاوماتهم التي قاموا بها من أجل تحرير أوطانهم من الأيادي الخبيثات المستعمِرات. بل توصّل الباحثان إلى وجود تجديدات في رثاء الأشخاص حيث قاموا بنظم الرثاء الذاتي فخيلوا أنفسهم أمواتًا فرثوا أنفسهم بذكر أحوالهم عند سكرات الموت وما ينتظرهم بعد الموت يومَ القيامة.
وأمارثاء الأماكن فقد رثى الشعراء على المستوى الإقليمي والعالمي المراكز العلمية والأماكن المقدسة التي تخربت بسبب الخلافات الداخلية أو الخارجية مثل مدينة صُكُتوعاصمة الدولة العثمانية الفُلَّانية التي خرَّبها المستعمرون الإنجليز، أو مدينة ماسِينا التي كانت حاضرة للعلم لكنها انهدمت بسبب الخلافات المذهبية الداخلية، أو المسجد الأقصى الذي ما زال يحتله اليهود الغاصبون. وأما ما يتعلق برثاء الحيوانات فلم يحرِّك موتُ الحيوان عواطفَ شعراء المنطقة إلى حدّ كبير سوى عدد قليل منهم الشاعر أحمد عيان سـي الذي أخذته العاطفية في موت الهرة والشاعر عامر صمب الذي تأثر بموت الببغاء.
إن بعض شعراء المنطقة أكثروا في مرثياتهم الشعرية البكاء والتحسر على فقيدهم، إلا أنَّهم سرعان ما يتذكرون ربهم فيرضون بقضاء الله على خلقه، فلا يخرجون بذلك عن تعاليم الإسلام في قصائدهم. ووجدنا بعضهم بعد بكائهم على موتاهم يدعون الناس إلىالابتعاد عن الشهوات والزهد في الدنيا والاستعداد ليوم الرحيل. والبعض الآخر أيضًاأثناء ذكرهم محاسن الميت ينتهزون فرصة لذكر القضايا الاجتماعية والسياسية. ولأجل أن تظهر هذه المحتويات التي بمثابة ترجمان لعواطفهم الحارقةمظهرًا أدبيًّا، استخدموا أساليب فنية جمعوا فيها البيئتين العربية والإفريقية.
إنَّ مما توصلنا إليها هو أنَّالشعراء الأفارقة أكثروا استخدام التراكيب البلاغية في قصائدهم المرثية ثم أدمجوا فيها العبارات الإفريقية، مثل تشبيههم أخلاقَممدوحيهمبصفاء الحليب الذي هو غذاء مهِمّ عند الشعراء المنحدرين من القبائل المزاولة لمهنة الرعي. لذا فإن كل قارئ لهذه المرثيات حينًا يحس كأنه يعيش مع الشعراء العرب المتقدمين وحينًا آخر يجد نفسه في أواسط البيئة الإفريقية. وإن استخدام شعراء المنطقة الأساليبَ الإفريقية يجعل مرثياتهم مغايرًا للمرثيات التي قيلت في الجزيرة العربية، ويكسبها طعمًا جديدًا ونكهة يتميز بها الشعر العربي الإفريقي. ولإبراز هذه المميزات التي اختصها الشعر العربي الإفريقي، حاولنا في هذا البحث أن نسلط الضوء على أنواع الرثاء التي تناولها شعراء المنطقة والموضوعات التي تطرقوا إليها أثناءَ ذكرهم محاسن موتاهم. وكما قمنا بدراسة فنية بلاغية لبعض هذه المرثيات مستخدمين المنهج الاستقرائي ثم التحليلي من أجل الوقوفعلى مدى تفننهم في هذا الفن واستخدامهم أساليب ذات طابع إفريقي استخلصوها من البيئة الإفريقية أو مما أفرزه واقعهم الذي عاشوا فيه.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية وبلاغتها, الأدب العربي, غرب إفريقيا, الشعر, الرثاء

Kaynakça

• Alphonse Gouilly, L’İslam dans l'Afrique Occidentale Française. Paris: Editions Larose, 1952.
• Atîk, Abdu’l-‘Azîz, ‘İlmu’l-Beyân. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 1985.
• Bâre, Osman Barâyima, Cuzûru’l-Hadârati’l-İslâmiyye fi’l-Garbi’l-İfrîkî. Kahire: Dâru’l-Emîn, 2000.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Sahîhi’l-Buhârî. Dımışk: Dâru’bni Kesîr, 2002.
• Ca‘Ferî, Ahmed Ebu’s-Sâfî, min Tarîhi Tavât Ebhâsun fi’t-Turâs. Cezayir: Menşûrâtu’l-Hadârah, 2011.
• Câbî, Muhammed el-Emîn, Dîvânu Muhammed el-Emîn Câbî. Yazarın özel kütüphanesi, Konakri, (Yayınlanmamış divan),
• Câbî, Muhammed el-Emîn, Ravâi‘u Âli Karamukûbâ fî Fûta Tûbâ Mâ Beyne 1805-2007. yazarın kütüphanesi, Konakri (yayınlanmamış).
• Dayf, Şâvkî, er-Risâ’. 4. Basım, Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 1987.
• Dayf, Şâvkî, Târîhu’l-Edebi’l-‘Arabî. 10 Cilt, 11. Basım, Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, tsz.
• Deschamps, Hubert, ed-Diyânât fî İfrîkiya’s-Sevdâ’. Çev. Ahmed Sâdik Hamdî, el- Kahire: Merkezu’l-Kavmî li’t-Tercame, 2011. Ebû Bekr, Ali, es-Sekâfetu‟l-ʻArabiyyetu fî Nijeria. Kano: Dâru‟l-Umme, 2. Basım, 2014.
• Ebû Hilâl el-‘Askerî, el-Hasan b. Abdillah, Kitâbu’s-Sinâ‘ateyn. thk. Ali Muhammed el- Becâvî ve Muhammed Ebû’l-Fedl, by. Dâru İhyâi’l-Kutub, 1952.
• Ebu’l-Hasan et-Tihâmî, Ali b. Muhammed, Divân Ebi’l-Hasan et-Tihâmî, thk. Muhammed b. Adbdurrahmân er-Rabî‘, Riyad, Mektebu’l-Me‘ârif, 1982.
• Galâdançî, Ahmed Said, Hareketu’l-lugati’l-‘Arabiyye ve Âdâbihâ fi Nîcîriyâ. 3. Basım, Kano: Dâru’l-Umma, 2016.
• Gibrill, Muhammed al-Munir, Astructural-Functional Analysis Of The Poetics Of Arabic Qaṣīdah: An Ethnolinguistic Study Of Three Qaṣīdahs On Colonial Conquest Of Afrıca By Al-Ḥājj ῾Umar B. Abī Bakr B. ῾Uthmān Krachi (1858-1934). Doktora Tezi, Hindistan üniversitesi, 2015.
• Halîl, Ahmed, Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Abdulhamid el-Hindâvî, 4 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Hansâ, Tumâdır binti ‘Amr, Divânu’l-Hansâ. thk. Hamdû Tammâs, 2. Basım, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2004.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim,. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. 3. Basım, Beyrut: Dâru Sâdir, h.1414.
• İbnu Abdi Rabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endulusî, el-‘İkdu’l-Ferîd. thk. Mufîd Muhammed Kamîha ve ‘Abdulmecîd et-Terhînî), 9 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye,1983.
• İbnu Fûdî, Abdullah,. Tezyînu’l-Varakât bi Cem‘i Ba‘di Mâ Liye mine’l-Ebyât. thk: Yahya Muhammed el-Emîn), Samaru Gusau: Dâru ’İkra’, 2013.
• İbnu’l-‘Abd, Tarafe, Divânu Tarafati’bni’l-‘Abd. thk. Mehdî Muhammed Nâsiruddîn, 3. Basım, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2002.
• İbrahim, el-Muslimûn ve’l-isti‘mâru’l-Ûrubbî li Afrîkiyâ. Kuveyt: Âlemu’l-Ma‘rife, 1989.
• İbrahim, Yusuf Muâz‘, Melâmihu Tetavvuri’ş-Şi‘ri’l-‘Arabî fî Vilâyeti Kaçina (Nijerya), Yüksek Lisans Tezi, Ummu Durman İslam Üniversitesi, 2010.
• İlorî, Âdem Abbdullah, el-İslâm fî Nîcîriyâ, Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 2014.
• İmbây, Ebû Bekr b. Suleymân, Ba‘du Multakatâtin Mina’l-İntâci’ş-Şi‘rî Li’s-Sayyid Ahmed et-Ticânî Si’l-Mektûm, Tuvavûn: yy, tsz.
• İmrân, Kabâ, eş-Şi’ru’l-Arabî fi’l-Garbi’l-İfrîkî. 3 Cilt, Rabat: Menşûrâtu İsesco, 2011.
• Kaddâh, Na‘îm, Afrîkiya’l-Garbiyye fî Zilli’l-İslâm. Dımışk: Mektebetu Atlas, 1961.
• Kâdî, Muhammed Mahmûd,‘Ukbe b. Nâfi‘ el-Fihrî Fâtihu İfrîkiyye. Kahire: Dâru’t-Tibâ‘a ve’n-Neşri’l-İslâmiyye, 1999.
• Karkî, ‘Umer, Kasîdetu’l-Leâlî bi Ahbâri ve Tenbîhi’l-Kirâm, yazarın özel kütüphanesi, Akra,
• Kat‘ânî, Fâdiye Abdu’l-‘Azîz İbrâhim, el-Merâkizu’l-Hadâriyye fi’l-Kârati’l-İfrîkiyye ve devruhâ’t-Ta‘lîmî ve’s-Sekâfî fî Belverati’şahsiyyeti’l-İfrîkiyye. Kahire: Dâru’l-Kelime Li’n-Neşr, 2015.
• Kazvînî, Celaluddîn Muhammed b. Abdurrahman, Talhîsu’l-Mibtâh. Karaçi: Mektebu’l-Buşrâ, 2010.
• Mâlik, Ka‘b, Divânu Ka‘bi bin Mâlik, thk. Sâmî Muhammed Mekkî, Bağdat: Mektebu’n-Nahda, tsz.
• Mekkarî, Ahmed b. Muhammed, Nefhu’t-Tîb min Gusni’l-Andulusi’r-Ratîb, thk. İhsan ‘Abbâs, 8 Cilt, Beyrut: Dâru Sâdir, 1968.
• Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasan, Ali b. el-Huseyn b. Ali, Muravvecu’z-Zeheb ve Me‘âdini’l-Cevâhir, thk: Kemal Hasan Mer‘î, 4 Cilt, Saydâ: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 2005.
• Mubarrad, Abû’l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd, et-Te‘âzî ve’l-Merâsî ve’l-Mevâ‘izi ve’l-Vesâyâ ve’l-Hikem. Mısır: Mektebu Nahda, tsz.
• Muhammed Evvel, Mes‘ûd Babatında, “Hasâisu’r-Risâ’i ‘İnda ‘Ulamâ’i Bilâdi Yorûba Kadîmen ve Hadîsâ” Mecelletu ‘Âlim li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 15 (2002), 160-177.
• Muhammed, ‘Abdussamed Abdullah, eş-Şi‘ru’l-‘Arabî fî Garbiyyi İfrîkiyâ Munzu’l-‘İsti‘mâr “es-Senegâl ve Nîcîriyâ”. Mekke: nşr. Ümmü'l-Kurra Üniversitesi, h. 1403,
• Nuveyrî, Şihâbu’d-Dîn Ahmed b. Abdulvehhâb, Nihâyetu’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb. Thk. Yahya eş-Şâmî vd, 33 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Onoriti, Abdullatıf, “er-Risâ’ fî şi‘ri Âdem Abdullahi’l-İlorî”, Mecelletu’d-Dirâsâtil’Arabiyye ve’d-Dîniyye, 15 (2001), 74-92. Said, Ahmed, vd. Davâvînu’ş-Şu‘arâ fî Medhi’l-Hâdîm. Senegal: yy., tsz
• Samba, Âmir, el-Edebu’s-Senegâliyyi’l-‘Arabî. 2 Cilt, Cezayir: eş-Şerikatu’l-Vataniyye 1978.
• Sekâkî, Ebû Ya‘kûb Yusuf b. Ebî bekr, Miftâhu’l-‘Ulûm. Thk. Na‘îm Zerzûr, 2. Basım, Beyrut: Dârul-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1987.
• Şeleş, Ali, el-Edebu’l-İfrîkî. Kuveyt: Âlemu’l-Ma‘rife, 1993.
• Umer Ba, Muhmmed Salih, es-Sakâfetu’l-İslâmiyye fî Garbi İfrîkiyâ. Beyrut: Muassesetu’r-Risâle, 2006.
• Umerî, İbnu Fadlillâh Şihâbuddîn Ahmed b. Yahya, Mesâliku’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr. thk. Kâmil Suleymân el-Cebûrî 27 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2010.
• Ya‘Kûb, Ali, el-Lugatu’l-‘Arabiyyetu ve Âdâbuhâ fî Cumhûriyyeti’n-Nîcer Hilâli Fetrati’lİsti‘mâr, Doktora Tezi, Osman Dân Fûdî Üniversitesi, 2005.
• Yahûzâ, Yahya Gonî, “Kasîdetu Emîri’l-Mu’minîna Muhammed Bello el-Fûdevî fî Risâi Ahavâtih”, Mecelletu Dirâsâtin ‘Arabiyye, 13 (Ekim, 2018), 491-506.
• Zabâdiye, Abdulkadir, Dirâsatun ‘an İfrîkiyâ Cenûbi’s-Sahrâ fî Maâsiri ve Muellefâti’l-‘Arabi ve’l-Muslimîn. Cezayir: Dîvânu’l-Matbûâti’l-Câmi‘iyye, tsz.