Some Considerations About the Family Structure in the Pre-Tanzimat Period According to Fatwa Collections

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 2, 607 - 646, 30.12.2020

Kasif Okur

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.781121

Cited By: 2

Öz

The term “fatwa” includes the answer to questions asked about not only subjects of worship of a Muslim but also his behaviors, in his family and daily life, whether conforms to religious rules. The fatwa practice was mainly applied within the framework of the Hanafi school in the Ottoman society. In the fatwa process, the views of the Hanafi school were taken as the main source and from time to time one of the few views on a subject was preferred and the fatwa was given according to that view. However, to practice the views of other schools were approached differently in different periods. İn fact, while in the works written at the beginning of the 15th century was looked positively to the practice of the views of other schools either through "tahkim" (by the appointment of a hakam from a different school) or directly. But in the works written in the 16th century and later, this practice was not allowed. While, in principle, judges are not empowered to act with the views of different schools or Mujtahids, on certain issues it appears that the practice of the views of different mujtahids commands by public authority. It is understood from here that, when needed, it is possible to benefit from the views of the mujtahids other than the Hanafi school only with the initiative of the public authority.
The fatwas given by Sheikh al-Islam and Muftis within this framework were compiled in works called "fatwa collections". These works are not only a source of Fiqh but also a reference for the examination of the historical conditions and social structure for the relevant period. In this study, rather than the printed and widely used collections containing the fatwas of Sheikh al-Islam, the fatwas of the muftis called in “kenâr muftis” which means who served in the provinces, were discussed. In this context, the collections containing the fatwas of Skopje Mufti Pir Mehmed Usk Ubî, Akkerman Mufti Ali Akkirmânî, and Kayseri Mufti Ali en-Nisârî and the collection compiled by Corum Mufti Ahmed Feyzi Efendi is among the reference sources. In this article, there are some determinations and analyses made about the family structure of the pre-Tanzimat period based on the highly representative examples selected from fatwa collections. It was beyond the aim and limits of this study to examine all fatwas on all issues regarding the family. Rather, examples that are thought to be suitable for demonstrating the thought and mentality behind the provisions are emphasized. The fact that a significant part of the related fatwas is based on ijtihad, some of them reflect the perspective and mentality of their time and therefore are open to criticism should not be overlooked when analyzing these fatwas. In this study, the juridical context of İslamic law on the matter in hand was revealed, the mentality behind the provisions was analyzed, and the connections showing the relationship between Fiqh rules were pointed out. The article also includes the criticism of these provisions, in where necessary, in terms of the general world view of Islam. In this context, the high point is that, while determining the provisions regulating the establishment of the contract, the rights and responsibilities of the parties, and even the termination of the contract, the Fiqh scholars, who define the marriage contract as “an act that ensures that men have the right to benefit from women sexually”, have included the rules that are in line with the definition they make. However, some provisions presented within this framework are open to criticism in terms of the values revealed by the “Nusûs”.
On the other hand, the article also pointed out the effect that the customs and traditions of the society by revising some strict provisions within the framework of Fiqh and fatwa rules on the formation of the classical family structure. To emphasize as an example, according to Fiqh rules, theoretically, the man's power to end the marital union unilaterally (talaq) can be used quite freely by legally. When a man uses his right to talaq, despite it is not a valid reason, his divorce is legally valid even if he is considered to have sinned. However, the reaction of the society, especially their own families and close circles against those who divorce for no reason, has significantly prevented the use of this right without reason. Hence, this difference between the theoretical framework in Fiqh and family life shaped by the customs of the society had attracted the attention of Western researchers living in the Ottoman society. As a result, the article not only has the characteristics of a study of Fiqh and legal history but also has to shed light on the background of today's problems in family issues.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Fatwa, Legal History, Ottoman History, Family, Marriage, Divorce

Fetva Mecmualarına Göre Tanzimat Öncesi Dönem Aile Yapısı Hakkında Bazı Tespitler

Öz

Bir Müslümanın yalnızca ibadet konularıyla alakalı değil; aile hayatında ve gündelik yaşantısındaki davranışlarının dinî kurallara uygun olup olmadığı amacıyla sorduğu sorulara aldığı cevaplar “fetva” terimiyle ifade edilmektedir. Osmanlı toplumunda fetva uygulaması ağırlıklı olarak Hanefî mezhebi içtihatları çerçevesinde işletilmiştir. Fetva işleminde Hanefî mezhebinin görüşleri esas alınmış, zaman zaman bir konudaki birkaç görüşten birisi tercih edilerek fetva o görüş doğrultusunda verilmiştir. Ancak diğer mezheplerin görüşlerinin uygulanmasına farklı dönemlerde farklı yaklaşılmıştır. Nitekim 15. yüzyılın başlarında kaleme alınan eserlerde gerek tahkim yoluyla (farklı mezhebe mensup birini hakem tayin ederek) veya doğrudan diğer mezheplerin görüşlerinin uygulanmasına olumlu bakılırken, 16. yüzyıl ve sonrasında kaleme alınan eserlerde bu uygulamaya izin verilmemiştir. Prensip olarak hâkimlere farklı mezheplerin ya da müçtehitlerin görüşleriyle amel etme yetkisi tanınmazken, belirli meselelerde farklı müçtehitlerin görüşlerinin uygulanmasının kamu otoritesi tarafından emredildiği görülmektedir. Buradan da anlaşılmaktadır ki ihtiyaç duyulduğunda Hanefî mezhebi dışındaki müçtehitlerin görüşünden yararlanmak, ancak kamu otoritesinin inisiyatifi ile mümkün olmaktadır.
Şeyhülislam ve Müftîlerin bu çerçevede verdikleri fetvalar “fetva mecmuaları” adı verilen eserlerde derlenmiştir. Söz konusu eserler yalnızca birer fıkıh kaynağı mahiyetinde olmayıp aynı zamanda ilgili dönemin tarihî şartlarının ve sosyal yapısının incelenmesi için birer referans niteliğindedir. Bu çalışmada Şeyhülislam fetvalarını içeren basılı ve yaygın kullanılan mecmuaların yanında daha çok, taşrada görev yapmış “kenâr müftîleri” olarak adlandırılan müftülerin fetvaları ele alınmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda Üsküp Müftüsü Pir Mehmed Üskûbî, Akkirman Müftüsü Ali Akkirmânî ve Kayseri Müftüsü Ali en-Nisârî’ye ait fetvaları içeren mecmualar ile Çorum Müftüsü Ahmed Feyzi Efendi tarafından derlenen mecmua başvuru kaynakları arasında yer almıştır.
Makalede fetva mecmualarından seçilen temsil gücü yüksek örneklerden hareketle Tanzimat öncesi dönemin aile yapısıyla alakalı yapılan bazı tespit ve tahliller yer almaktadır. Aileyi ilgilendiren bütün mevzularla ilgili fetvaların tamamını incelemek, bu çalışmanın amacını ve sınırlarını aşmaktadır. Daha ziyade, hükümlerin arka planındaki düşünce ve zihniyeti göstermeye elverişli olduğunu düşünülen örnekler üzerinde durulmuştur. İlgili fetvaların önemli bir kısmının içtihada dayandığı, bunlarda bazılarının dönemlerinin bakış açısı ve zihniyetini yansıttığı, dolayısıyla eleştiriye açık olduğu hususu, bu fetvalar değerlendirilirken gözden uzak tutulmamalıdır. Çalışmada, ele alınan konuların fıkhî bağlamı ortaya konmuş, hükümlerin arka planındaki zihniyet tahlil edilmiş, fıkıh kurallarının birbirleriyle ilişkisini gösteren bağlantılara dikkat çekilmiştir. Makalede, gerek duyulan yerlerde bu hükümlerin İslam’ın genel dünya görüşü açısından kritiğine de yer verilmiştir. Bu bağlamda en dikkat çekici nokta, nikâh akdini “erkeğin kadından cinsel olarak yararlanma hakkına sahip olmasını sağlayan bir akit” olarak tanımlayan fıkıhçıların akdin kuruluşunu, tarafların hak ve sorumluluklarını, hatta akdin sona erişini düzenleyen hükümleri belirlerken, yaptıkları tanımla uyum içerisinde olan kurallara yer vermiş olmalarıdır. Ancak bu çerçevede ortaya konan bazı hükümler, nasların ortaya koyduğu değerler açısından da eleştiriye açıktır.
Öte yandan makalede, toplumun örf ve adetlerinin fıkıh ve fetva kurallarının çizdiği çerçevedeki bazı katı hükümleri revize ederek klasik aile yapısının oluşmasına yaptığı etkiye de dikkat çekilmiştir. Bir örnek olarak vurgulamak gerekirse, fıkıh kurallarına göre kuramsal olarak erkeğin evlilik birliğini tek taraflı olarak son verme yetkisi (talâk) kazâî/hukukî olarak oldukça serbest bir biçimde kullanılabilmektedir. Geçerli bir sebep olmasa da erkek talak hakkını kullandığı takdirde, dinen günah işlemiş sayılsa bile yaptığı boşama hukuken geçerlidir. Ancak sebepsiz yere boşamam yapanlara karşı başta kendi aileleri ve yakın çevreleri olmak üzere toplumun gösterdiği tepki, bu hakkın sebepsiz yer kullanılmasını önemli ölçüde engellemiştir. Nitekim fıkıhtaki teorik çerçeve ile toplumun örfünün şekillendirdiği aile hayatı arasındaki bu farklılık Osmanlı toplumunda yaşayan Batılı araştırmacıların da dikkatini çekmiştir. Sonuç olarak makale bir fıkıh ve hukuk tarihi çalışması niteliği taşıdığı kadar, aile konusunda günümüzde gündeme getirilen problemlerin arka planına da ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fetva, Fetva, Hukuk Tarihi, Evlenme, Boşanma, Osmanlı Tarihi, aile

Kaynakça

• Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî. Keşfü’l-gumme an cemîi’l-ümme. Beyrut, 2007.
• Atâî, Nev’îzâde. Hadâiku’l-Hakāik fî Tekmileti’ş-Şekāik. İstanbul, 1989.
• Barkan, Ömer Lütfi. XV ve XVI ıncı asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esas-ları (Kanunlar). İstanbul, 1943.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul, 1950.
• Çeşmîzâde, Mehmed Hâlis Efendi. Hulâsatü’l-ecvibe. İstanbul, 1325.
• Çorûmî, Ahmed Feyzi. Fetva Suretleri. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, 1674.
• Debbağ-zâde Numan Efendi. Fetâvâ-yı Nûmaniyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1080.
• Dürrîzâde Mehmed Ârif Efendi. Netîcetü’l-fetâvâ. İstanbul, 1265.
• Ebussûd Efendi. “Mârûzât”. Milli Tetebbular Mecmuası 1/2 (Haziran 1331).
• Fâzıl Emir Rûşenî. Hâşiye ale’t-Teshîl. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 648.
• Gürpınar, Hüseyin Rahmi. “Kocasını Boşayan Hürmüz Hanım”. Kadınlar Vâizi. İstanbul, 1336.
• Haddâd, Radıyüddîn Ebû Bekr b. Ali b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. İstanbul, 1321.
• Heyd, Uriel. Studies in Old Ottoman Criminal Law. Oxford, 1973.
• Hisar, Abdulhak Şinasi. Boğaziçi Mehtapları. İstanbul, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşki. Minhatü’l-hâlık. Beyrut, 1993.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşki. Reddü’l-muhtâr. Beyrut, 1987.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşki. “Şerhu ukûdi resmi’l-müftî”. Mecmûatür’-resâil. İstanbul, 1325.
• İbn Kemal Paşa (Kemal Paşa-zâde). el-Îzâh. Beyrut, 2007.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâlîlî el-Makdisî. el-Muğnî. Rıyad, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed b. Ebi Bekir el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik. Beyrut, 1993.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed b. Ebi Bekir el-Mısrî. Hulâsa-i İbn Nüceym. çev. Hasan Refet el-İstanbûlî. İstanbul, 1289.
• İbnü’l-Bezzâz el-Kerderî. el-Fetâve’l-Bezzâziyye. Beyrut, 1986.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes’ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâî‘, ts.
• Kevserî, Muhammed Zahid el-. Makalâtü’l-Kevserî. Beyrut: el-Mektebetü’t-Tevkıfiyye, 1993.
• M. A. Ubicini. Osmanlı’da Modernleşme Sancısı. çev. Cemal Aydın. İstanbul, 1998.
• M. Esad, Kılıcer. “Kemâl Paşa-zâde’nin Aile Hukuku İle İlgili Bazı Fetvaları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (1971), 83-95.
• Mehmed Zihni. Münâkehât ve Mufârakât. İstanbul, 1324.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr. Beyrut, 1975.
• Molla Hüsrev, Hüsrev Mehmed Efendi. Dürerü’l-hükkâm. İstanbul, 1319.
• Nisarî Ali b. Mehmed Efendi. Fevâidü’l-Aliyye mine’l-mesâili’ş-şeriyye. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, 1692.
• Okur, Kaşif Hamdi. “İslam Hukukunda Boşama Yemini (Talâka Yemin) Meselesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 8/15 (Haziran 2009), 5-30.
• Osmanî, Muhammed Takî el-. Tekmiletü Fethi’l-mülhim. Dımaşk, 2006.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 249-378.
• Pîr Mehmed Üskûbî. Fetâvâ-yı Üskûbî. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, 1694.