Sahâbe Evâili ve İlk Dönem Uzmanları

Yıl 2014, Cilt: 13 Sayı: 25, 125 - 160, 30.06.2014

Mahmut Yazıcı

https://doi.org/10.14395/jdiv79

Öz

Sözlükte; ilk, önce, başlangıç anlamlarına gelen “evvel” kelimesinin çoğulu olan “evâil” sözcüğü, terim olarak İslâm tarihinde ilk defa yapılan işler, meydana gelen olaylar ve “tarihte ilkler” üzerine yazılmış eserler anlamında kullanılmaktadır. Evâil türündeki ilk eserin İbnu’l-Kelbî (ö. 204) tarafından yazıldığı nakledilmekle beraber elimizdeki en eski müstakil bölüm İbn Ebî Şeybe’nin el-Musannef adlı eserinde Kitâbu’l-Evâil başlığı altında bulunmaktadır. Daha sonra ise Evâil ile ilgili bir çok müstakil eser yazılmıştır. İlgili eserlerde sahâbilerin ilkleriyle ilgili bir çok rivayet bulunsa da sahâbe evâiliyle ilgili, müstakil bir çalışma bulunmamaktadır. İbn Ebî Şeybe’nin, Kitâbu’l-Evâil’inde olduğu kadar elimizdeki en eski tabakât kitabı olan İbn Sa‘d’ın, et-Tabakât’ında da sahabe evâiliyle ilgili bir çok rivayet bulunmakta ve her iki eserdeki bu bilgiler büyük ölçüde örtüşmektedir. Sahâbe evâiliyle ilgili bilgileri içeren en eski eserler olmaları ve daha sonraki eserlere kaynaklık etmeleri açısından esas aldığımız bu iki eserdeki ilgili rivayetlerin senetlerinde yaptığımız araştırmada ise sahâbe evâiline dair rivayetlerin çoğunun belirli alimler tarafından nakledildiği, evâil türü haberlere ilginin ikinci asrın başlarından itibaren başladığı ve bu dönemde yaşayan bazı alimlerin muhtemelen ilgili rivayetleri topladığı görülmüştür. Sahâbe evâiline dair rivayetleri ele aldığımız bu çalışmada, ilgili eserlerin sahâbe evâilini ele alışı, sahâbe evâilinde uzman olan bazı âlimler, naklettikleri rivayetler verilip ardından Asr-ı Saâdet dönemiyle, Asr-ı Saâdetten sonraki dönemde ilk olma özelliği bulunan sahabilerle ilgili rivayetler zikredilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sahâbe, Evâil, Asr-ı Saâdet, Musannef, Tabakât

Awā’il al-sahāba and its first specialists

Öz

Lexical meaning of the word awwal (pl. Awā’il) is “first,” “before,” and “beginning”. However, in Islamic history, the term was coined for affairs done or events took place, for the first time in the history, and later the term was designated for works dealing with these affairs or events usually under the title awāʾil fī tārīkh. The first book that would fall under the genre of awā’il was said to be written by Ibn Kalbī (d.204/819) notwithstanding, the earliest separate chapter at our disposal on awā’il is found in al-Musannaf of Ibn Abī Shayba (d.235/849), under the title “Kitāb al-Awāʾil”. Later on, many separate works have been written regarding awā’il. These works contain much information regarding awā’il al-sahāba, however, there is not a single work that treats the subject separately. There are many narrations regarding the awā’il al-sahāba in al-Ṭabaqāt of Ibn Sa‘d, the earliest bibliographical dictionary at our disposal, as much as there are in Kitāb al-Awāʾil of Ibn Abī Shayba, and the information in these two works for the most part matches. In our analysis of the chains of narrations in these two works- which constitute the basis for our study here thanks to the fact that these two works are the earliest sources that contain information regarding awā’il al-sahāba - we have come to the conclusion that most of the narrations regarding awāʾil al-sahāba were narrated by certain scholars, and that these narrations started to draw attention from the beginning of the second century. We have also realized that it was probably during that time that some scholars collected these narrations. In this study, we will compare and contrast the above mentioned two works with each other with regard to how they deal with awā’il al-sahāba. In addition, we will talk about the scholars that were expert on awā’il al-sahāba as well as about their narrations. Finally, narrations regarding the companions who were distinguished by being the first in the history in the era of bliss (al-‘asr al-sa‘āda) and afterward will constitute to the subject of our discussion.

Anahtar Kelimeler

The Companion/Sahāba, Awā’il, Al-‘asr al-sa‘āda, Musannaf, Tabaqāt

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî, el-Musannef, (c. 1-11), tahk.: Habîburrahmân el-A‘zamî, Mektebu’l-İslâmî, Beyrut 1983.
• Acar, Abdurrahman, “Evâil Edebiyatı Üzerine”, Akademik Araştırmalar Dergisi, 2002, sayı: 12, ss. 1-36.
• Açıkgenç, Alparslan, “Evâil”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1995, c. 11, ss. 513-514.
• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî, el-İlel ve Ma‘rifetu’r-ricâl, (c. 1- 4), thkik ve tahrîc: Vasıyyullah b. Muhammed Abbâs, Dâru’l-Hânî, Riyad 2001.
• --------, el-Müsned, Beytu’l-Efkâri’d-Devliyye, Beyrut 2004.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillah b. Sehl, el-Evâil, Dâru’l-Beşîr, Tantâ 1988.
• ‘Avâcî, Muhammed b. Muhammed, Merviyyâtu’l-İmâm ez-Zührî fi’l-Meğâzî, (c. 1-2) Câmiatu’l- İslâmiyye, Medine 2009.
• Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, Hadisevi, İstanbul 2006.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, es-Sahîh/el-Câmi‘u’s-sahîhu’l-muhtasar min umûri Resûlillah ve sunenihi ve eyyâmih, Dâru’s-Selâm li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘,Riyad 2000.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd, es-Sıhâh, (c. 1-7) tahk.: Ahmed Abdülğafûr Attâr, Dâru’l-İlm li’l- Melâyîn, yy., ts.
• Ebû Arûbe el-Harrânî, el-Hüseyn b. Muhammed b. Ebî Ma‘şer, el-Evâil, tahk.: Meş‘al b. Bânî, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2003.
• Efendioğlu, Mehmet, “el-Musannef”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2006, c. 31, ss. 237-238.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb, el-Kâmûsu’l-muhît, haz.: Muhammed Nuaym el- Araksûsî, Muessesetu’r-Risâle, Beyrut 2005.
• Hâkim en-Neysâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah el-Hâkim, Ma‘rifetu ulûmi’l-hadîs ve kemmiyyeti ecnâsihi, şerh ve tahk.: Ahmed b. Fâris es-Selûm, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2003.
• Hatiboğlu, İbrahim, “Şu‘be b. Haccâc”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2010, c. 39, ss. 224-226.
• Hatîbu’l-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali, Târîhu Bağdâd ve Züyûluhu, (c. 1-24), tahk.: Mustafa Abdülkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1996.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. el-Hasen b. Hibetullah, Târîhu Medîneti Dımaşk, (c. 1-80), tahk.: Amr b. Ğarâme el-Amravî, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995.
• İbn Ebî Âsım, Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk eş-Şeybânî, el-Evâil, tahk.: Muhammed Nâsır el- Acemî, Dâru’l-Hulefâ, Kuveyt ts.
• İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed b. İbrahim, el-Musannef fi’l-ahâdîs ve’l-âsâr, (c. 1-7), tahk.: Kemal Yusuf el-Hût, Mektebetu’r-Rüşd, Riyad 1989.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris el-Kazvînî, Mu‘cemu makâyîsi’l-luğa, tahkik ve zabt: Abdüsselam Muhammed Harun, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1979.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Ali, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, (c. 1-8), tahk.: Adil Ahmed Ab- dülmevcûd ve Ali Muhammed Muavvid, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (c. 1-14), Mektebetu’l-Maârif, Beyrut ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘, et-Tabakâtu’l-kübrâ, (c. 1-8), tahk.: İhsan Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrut 1968.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ya‘kûb, el-Fihrist, takdim: Yusuf Ali Tavîl, Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2002.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahmân eş-Şehrezûrî, Mukaddimetu İbni’s-Salâh fî ulûmi’l- hadîs, ta‘lîk, şerh ve tahrîc: Ebû Abdirrahmân Salâh b. Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut 2003.
• Kandemir, Yaşar, “Şa‘bî”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2010, c. 38, ss. 217-218.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdillah, Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, (c. 1-2), Mektebetu’l-Müsennâ, Bağdat 1941.
• Mizzî, Yûsuf b. ez-Zekî, Tehzîbu’l-Kemâl, (c. 1-35), tahk.: Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Müessesetü’r- Risâle, Beyrut 1980.
• Muhammed, Muhammed Hâmid, “el-Evâil mine’s-sahâbe”, http://www.saaid.net/book/open.php?cat=7&book=9277 (erişim: 15.02.2014).
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc, es-Sahîh/el-Müsnedu’s-sahîhu’l-muhtasar mine’s- sünen, Dâru’s-Selâm li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘,Riyad 2000.
• Orhan, Zeynep, Evâil Türü Rivayetlerin Hadis İlmine Katkısı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2008.
• Özdirek, Recep ve Çavuşoğlu, Hakan, “Süfyân es-Sevrî”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2010, c. 38, ss. 23-28.
• Sellûmî, Abdülaziz b. Süleyman b. Nâsır, el-Vâkıdî ve kitâbuhu el-Meğâzî menhecuhu ve masâdiru- hu, (c. 1-2), Câmiatu’l-İslâmiyye, Medine 2003.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb, el-Evâil, tahk.: Muhammed Şekûr b. Mahmûd, Muesse- setu’r-Risâle, Beyrut 1983.
• Uğur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1992.
• Uyar, Gülgün, “Nakîb”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 2006, c. 32, ss. 321-322.
• Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd, el-Meğâzî, (c. 1-3), tahk.: Marsden Jones, Dâru’l-A‘lemî, Beyrut 1989.
• Yazıcı, Mahmut, “İlk Dönem Sahâbe Bilgisi Uzmanları”, İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe, Tartışmalı İlmi Toplantı, Ensar Yay., İstanbul 2013.
• Zehebî, Ebû Abdillah Hammâd b. Ahmed, el-Kâşif fî ma‘rifeti men lehû rivâye fî’l-Kütübi’s-sitte, (c. 1-2), tahk.: Muhammed Avvâme, Muessesetu Uluvv, Cidde 1992.