Lā-siyya-mā in the Arabic Language and Mīrzāzādah Mehmed Sālim Efendī’s Treatise Ālāt al-himā fī kalimati lā-siyya-mā

Yıl 2010, Cilt: 9 Sayı: 17, 131 - 170, 01.06.2010

Murat Sula

Öz

Anahtar Kelimeler

-

ARAP DİLİNDE LÂ-SİYYE-MÂ VE MÎRZÂZÂDE MEHMED SÂLİM EFENDİ’NİN ÂLETU’L-HİMÂ FÎ KELİMETİ LÂ-SİYYE-MÂ İSİMLİ RİSÂLESİ

Öz

Bu araştırmada Hicrî II. asırdan beri çeşitli tartışmalara konu olan lâ-siyye-mâ meselesi, Arap dilinde
lâ-siyye-mâ ve Mîrzâzâde Mehmed Sâlim Efendi’nin Âletu’l-himâ fî kelimeti lâ-siyye-mâ isimli
risâlesi şeklinde iki bölüm halinde ele alındı. Makâlenin birinci bölümünde terkîbin yapısı, anlamı,
kullanımı gibi hususlar işlenirken, ikinci bölümde meseleyle ilgili tespit edebildiğimiz ilk müstakil
çalışma özelliğini taşıyan Mîrzâzâde Mehmed Sâlim Efendi’nin söz konusu risâlesinin te’lîf sebebi ve
tarihi, muhtevası ve müellifin metodu ele alınmaya çalışıldı. Ardından risâlenin tahkîkli metni sunuldu.

Anahtar Kelimeler

Arap dili, İstisnâ, lâ-siyye-mâ, Mîrzâzâde Mehmed Sâlim Efendi

Kaynakça

• Abbas Hasan, en-Nahvu’l-vâfî, I-IV, Mısır 1975-1978.
• Abdulkadir el-Bağdâdî, İbn Ömer, Hizânetu’l-’edeb ve lubbu lisâni’l-‘Arab, tahk.: Abdusselâm Muhammed Harûn, I-XIII, Kahire 1418/1997.
• Akün, Ömer Faruk, ‚Sâlim Mehmed Emin‛, MEB İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1979, c. X, ss. 130-133.
• ق ـظ ،بهزلا ثاسزش ،زامٔلا ًبا ؛ ّ.ّ el-’Âmidî, Ebu’l-Kâsım el-Hasan b. Bişr b. Yahya, el-Mu’telif ve’l-muhtelif, tahk.: Abdussafer Ahmed Ferec, *Birlikte: Ebû ‘Ubeydullah Muhammed b. ‘İmrân b. Musa el-Merzubânî, Mu‘cemu’ş-şu‘arâ’, tash., Fritz Krenkow], Kahire 1961. el-Cevherî, Ebû Nâsr İsmail b. Hammâd, Tâcu’l-luğa ve sihâhu’l-‘Arabiyye, tahk.: Ahmed Abdulğafûr el- ‘Attâr, I-V, Beyrut 1990.
• Davûd Fatin Efendi, Tezkire-i hâtimetu’l-’eş‘âr, İstanbul 1870.
• ed-Demâmînî, Muhammed Bedruddîn b. Ebî Bekr b. Ömer, Hâşiyetu’d-Demâmînî, [Birlikte: Hâşiyetu’ş- Şumnî], I-II, Mısır 1305.
• Eb Luvîs Ma‘lûf, el-Muncidu’l-ebcedî fi’l-lugati ve’l-a‘lâm, I-III, Beyrut 1986.
• Ebû Ali el-Kâlî, İsmail b. el-Kâsım el-Bağdadî, el-Bâri‘ fi’l-luğa, tahk.: Hâşim et-Ta‘‘ân, Beyrut 1975.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Esîruddîn Muhammed b. Yusuf el-Ceyyânî, el-Bahru’l-muhît, tahk.: Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Mu‘avviz, I-VIII, Beyrut 1413/1993.
• Ebû Mishel el-A‘râbî Abdulvehhab b. Harîş, Kitâbu’n-Nevâdir, tahk.: İzzet Hasan, I-II, Dımeşk 1380/1961.
• el-Eşmûnî Ebu’l-Hasan Nûreddin Ali b. Muhammed b. İsa, Hâşiyetu’l-Muğnî fî li’bni Hişâm, [Birlikte: Şerhu’d-Demâmînî ‘ale’l-Muğnî], I-II, Mısır 1305.
• el-Esterebâdî, Necmuddîn Muhammed b. el-Hasan, Şerhu Radî ‘ale’l- Kâfiye, talk.: Yusuf Hasan Ömer, I-IV, Bingazi 1996.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed, Tehzîbu’l-luğa, tahk.: Abdusselâm Harûn ve arkadaşları, I- XV, Kahire 1964-1967.
• el-Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Makkarî, el-Misbâhu’l-munîr fî garîbi’ş-şerhi’l-kebîr li’r-Râfi‘î, tahk.: Abdul‘azîm eş-Şinâvî, Kahire 1977.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed, el-Kâmûsu’l-muhît, tahk.: Mektebetu tahkîki’t-turâs, Beyrut 1407/1987.
• Hacı Mehmed Zihni, el-Muntehab ve’l-Muhktadab, İstanbul 1991.
• el-Halîl b. Ahmed Ebû Abdirrahman el-Ferâhîdî, Kitâbu’l-‘Ayn muretteben ‘alâ hurûfi’l-mu‘cem, tahk.: Abdulhamid Hendâvî, I-IV, Beyrut 2003.
• el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali, Târîhu Medîneti’s-selâm, I-XVIII, Beyrut 1422/2001.
• Hüseyin Râmız, Râmız ve Âdâb-ı Zurafası, haz.: Sadık Erdem, Ankara 1994.
• İbn ‘Abdi’l-Berr, Ebû ‘Amr Yusuf b. Abdillah b. Muhammed, el-’İstî‘âb fî ma‘rifeti’l-’ashâb, thk., Ali Mu- hammed el-Bicâvî, I-IV, Kahire, ts.
• İbn ‘Akîl, Behâuddin Abdullah el-‘Akîlî el-Mısrî el-Hemdânî, Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik, tahk.: Muhammed Muhyiddîn Abdulhayy, Kahire 1400/1980.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman b. Cinnî, el-Hasâ’îs, tahk.: Muhammed Ali Neccâr, Beyrut 2006.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Huseyn el-’Ezdî, Cemheretu’l-luğa, tahk.: İbrahim Şemseddin, I— III, Beyrut 1426/2005.
• ------, Cemheretu’l-luğa, I—IV, Mısır 1964.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Fâris b. Zekeriyâ, es-Sâhibî fî fikhi’l-luğa ve sunenu’l-‘Arab fî kelâmiha, tahk.: es-Seyyid Ahmed Sakar, Kahire 1977.
• İbn Hacer el-‘Askalânî, Şihâbuddîn Ebu’l-Fazl Ahmed b. Ali, ed-Dureru’l-kâmine fî ’a‘yâni’l-mi’eti’s-sâmine, tahk.: Muhammed Seyyid Câdi’l-hakk, I-IV, Kahire 1385/1996.
• ------, Lisânu’l-mîzân, haz.: İbrahim ez-Zeybek-Adil Mürşid, I-XV, Beyrut 1416/1994.
• ------, İnbâbu’l-gumr fî ebnâi’l-‘umr, tahk.: Hasan Habeşî, Kahire 1389/1969.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-’a‘yân ve ’enbâ’u ’ebnâ’i’z-zamân, tahk.: İhsan Abbâs, I-VIII, Beyrut 1397/1977.
• İbn Hişâm el-Ensârî, Muğni’l-lebî ‘an kutubi’l-‘e‘ârîb, tahk. ve şerh.: Abdullatîf Muhammed el-Hatîb, I-V, Küveyt 1421/2000.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ ‘İmâduddîn İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-nihâye, tahk.: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, I-XXI, Cize, 1418/1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, eş-Şi‘ru ve’ş-şu‘arâ’, I-II, edit. Michael Jan de Goeje, Leiden: E. J. Brill 1902.
• İbn Mâlik, Cemâluddîn Muhammed b. Abdi’l-ilâh et-Tâ’î, Şerhu’t-Teshîl, tahk.: Abdurrahman es-Seyyid- Muhammed Bedevî el-Mehtûn, I-IV, yy., 1410/1990.
• ------, Teshîlu’l-fevâid ve tekmîlu’l-mekâsıd, tash.: Ahmed b. el-Abbas, yy., 1328.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem b. Ali el-Hazrecî (ö.711/1311), Lisânu’l- ‘Arab, tahk.: Abdullah Ali el-Kebîr, Muhammed Ahmed Hasebullah, Hâşim eş-Şâzelî, I-XVI, yy., ts.
• İbn Mücâhid, Kitâbu’s-seb‘a fi’l-kırâât, tahk.: Şevkî Dayf, Mısır, ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ ez-Zuhrî, Kitâbu Tabakâti’l-kebîr, tahk.: Ali Muham- med Ömer, I-XI, Kahire 2000.
• İbn Tağrîberdî, Cemâluddin Ebu’l-Mehâsin Yusuf el-’Atâbekî, en-Nucûmu’z-zâhire fî mulûki Mısr ve’l- Kâhire, tahk.: Muhammed Hüseyin Şemseddin, I-XVI, Beyrut 1403/1992.
• İbn Ya‘îş Muvaffakuddîn Ebu’l-Bekâ Ya‘îş b. Ali b. Ya‘îş el-Mavslî, Şerhu’l-Mufassal, tahk.: İmîl Bedî‘ Yakub, I-VI, Beyrut 1422/2001.
• İbnu’l-’Esîr, ‘İzzuddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî, Usdu’l-ğâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe, thk., Ali b. Muhammed Mu‘avviz-Âdil Ahmed Abdulmevcûd, I-VIII, Beyrut, ts.
• İbnu’l-‘İmâd, Şihâbuddîn Ebu’l-Fellâh Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed, Şezerâtu’z-zeheb fî ’ahbâri men zeheb, tahk.: Abdulkadir el-Arnavut-Mahmud el-Arnavut, I-X, Beyrut 1413/1993.
• İbnu’l-’Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahman b. Muhammed, Nuzhetu’l-’elibbâ’ fî tabakâti’l- ’udebâ’, Ürdün 1985.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûki ve’l-umem, tahk.: Muhammed Abdurraûf ‘Atâ-Mustafa Abdulkadir ‘Atâ, Beyrut 1412/1992.
• İbnu’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed d. Ali ed-Dımeşkî, Gâyetu’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ, tahk.: G. Bergstrasser, I-II, Beyrut 1427/2006.
• İbnu’l-Hâcib, Ebû Amr Omer b. Osman b. Ebî Bekr b. Yunus, el-Îzâh fî şerhi’l-Mufassal, tahk.: İbrahim Mu- hammed Abdullah, I-II, Dımeşk 1425/2005.
• İbnu’l-Kıftî, Ebu’l-Hasan Cemâluddîn Ali b. Yusuf, İnbâhu’r-ruvvât ‘alâ ’enbâ’i’n-nuhât, tahk.: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, I-III, Kahire 1369/1950.
• İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yakub İshak el-Verrâk, el-Fihrist, tahk.: Rıza Teceddud, Tahran 1971.
• İbnu’n-Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail b. Yunus el-Muradî, Şerhu’l-Kasâ’idi’l- meşhûrâti’l-mevsûme bi’l-Mu‘allakât, Beyrut 1405/1985.
• İmru’u’l-Kays, İmru’u’l-Kays b. Hucr b. el-Hâris b. ‘Amr b. Hucr el-Ekber, Dîvânu’mri’i’l-Kays, tahk.: Mu- hammed Ebu’l-Fazl İbrahim, Kahire 1388/1958.
• el-İsfahânî, Ebu’l-Ferec Ali b. el-Huseyn Kitâbu’l-’Ağânî, tahk.: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, I-XXIV, Mısır 1390-1394/1970-1974.
• Kâtib Çelebî, Mustafa b. Abdullah, Keşfu’z-zunûn ‘an ’esami’l-kutubi ve’l-funûn, I-II, İstanbul 1941.
• el-Kureşî, Muhyiddîn Muhammed b. Muhammed b. Nasrullah, el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-hanefiyye, tahk.: ‘Abdulfettâh Mahmud el-Hulv, I-V, Kahire 1389/1978.
• el-Kutubî, Muhammed Şâkir, Fevâtu’l-vefeyât ve’z-zeylu ‘aleyhâ, tahk.: İhsan Abbas, I-V, Kahire 1389/1978.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed, Şeceratu’n-nûri’z-zekiyye, I-II, Kahire 1349.
• Mecdî Mehmed Efendi, Nev’îzâde Atâî ve Fındıklılı İsmet Efendi, Şakâik-ı Numâniye ve Zeyilleri, haz.: Abdulkadir Özcan, I-V, İstanbul 1409/1989.
• el-Merzubânî, Ebû ‘Ubeydillah Muhammed b. ‘İmrân b. Musa, Mu‘cemu’ş-şu‘arâ’, tash., Fritz Krenkow [Birlikte: el-’Âmidî, Ebu’l-Kâsım el-Hasan b. Bişr b. Yahya (ö.?), el-Mu’telif ve’l-muhtelif, tahk.: Abdussafer Ahmed Ferec], Kahire 1961.
• Mîrzâzâde, Mehmed Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-şu‘arâ’, haz.: Adnan İnce, Ankara 2005.
• Mu‘âz b. Kays (Kays b. el-Mulavvah), Dîvânu Kays b. el-Mulavvah, talk.: Yusrî Abdulganî, Beyrut 1420/1990.
• Mustafa Safâyî Efendi, Safâyî Tezkiresi, haz.: Pervin Çapan, Ankara 2005.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriya Muhyiddin Yahya b. Şeref, Tehzîbu’l-’esmâ’ ve’l-luğât, I-II, Beyrut 1972.
• es-Sabbân, Ebu’l-İrfan Muhammed b. Ali, Hâşiyetu’s-Sabbân ‘alâ Şerhi’l-Eşmûnî ‘alâ Elfiyyeti’bni Mâlik [Bir- likte Şerhu’ş-şevâhid li’l‘Aynî+, tahk.: Tahâ Abdurraûf Sa‘d, I-IV, el-Mektebetu’t-Tevfîkıyye, ts.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halil b. ’Aybek, el-Vâfî bi’l-vefeyât, tahk.: Ahmed el-Arnavut-Türkî Mustafa, I-XXIX, Beyrut 1420/2000.
• es-Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdulemlik Muhammed b. İsmail, Yetîmetu’d-dehr fî mehâsini ’ehli’l-‘asr, I-IV, Bey- rut 1979.
• es-Sîrâfî, Ebû Sa‘îd b. el-Huseyn b. Abdillah, Ahbâru’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn ve merâtibuhum ve ‘ahzu ba‘zihim min ba‘z, tahk.: Muhammed İbrahim el-Bennâ, Kahire 1985.
• es-Subkî, Tâcuddîn Ebû Nasr Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkâfî, Tabakâtu’ş-şâfi‘iyyeti’l-kubrâ, tahk.: ‘Abdulfettâh Muhammed el-Hulv-Mahmud Muhammed et-Tenâhî, I-X, Kahire 1383/1964.
• es-Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr, Buğyetu’l-vu‘ât fî, tabakâti’l-luğaviyyîne ve’n-nuhât, tahk.: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, I-II, Mısır 1963.
• ------, Hem‘u’l-hevâmi‘ şerhu Cem‘i’l-cevâmi‘, tash., Muhammed Bedruddin el-Ğassânî, I-II, Beyrut, ts.
• ------, Husnu’l-muhadara fî târîhi Mısr ve’l-Kâhire, tahk.: Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, I-II, Dâru İhyâi’l- kutubi’l-‘Arabiyye, 1387/1967.
• ------, Şerhu şevâhidi’l-Muğnî, tash., Muhammed Mahmud-Refik Hamdan, I-II, Beyrut, ts.
• Şevkî dayf, el-Medârisu’n-nahviyye, Kahire 1968.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa, Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm, I-III, Beyrut 1405/1985.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Ankara 1384.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillah Yâkût b. Abdillah, Mu‘cemu’l-’udebâ’: ’İrşâdu’l-’erîb ’ilâ ma‘rifeti’l-’edîb, tahk.: İhsan Abbas, I-VII, Beyrut 1993.
• ------, Mu‘cemu’l-buldân, I-V, Beyrut 1397/1977.
• ez-Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Ma‘rifetu’l-kurrâi’l-kibâr ‘ala’t- tabakâti ve’l-a‘sâr, tahk.: Beşşâr ‘Avvâd Ma‘zûf-Şuayb el-Arnavut-Salih Mehdî Abbas, Beyrut 1404/1984.
• ------, el-‘İber fî haberi men ğaber, tahk.: Salahâddin el-Müncid, I-IV, Kuveyt 1996.
• ------, Mîzânu’l-’i‘tidâl *Birlikte: Ebu’l-Fazl Abdurrahman b. el-Huseyn el-‘İrâkî, Zeylu Mîzânu’l-’i‘tidâl], tahk.: Ali Muhammed Mu‘avvaz-Âdil Ahmed Abdulmevcud, I-VIII, Beyrut 1416/1995.
• ------, Siyeru ’A‘lâmi’n-nubelâ’, tahk.: Hasan el-Arnavut, Hasan el-Esed ve diğerleri, I-XXV, Beyrut 1405/1985.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer, el-Mufassal, tedk.: Muhammed İzzeddîn es-Sa‘îdî, Beyrut 1410/1990.
• ez-Ziriklî, Hayreddîn, el-’A‘lâm: Kâmûsu terâcum li ’eşhurin mine’r-ricâli ve’n-nisâ’ mine’l-‘Arabi ve’l- muste‘rabîn ve’l-musteşrikîn, I-VIII, Beyrut 2002.
• ez-Zubeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan el-Endelusî, Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn, tahk.: Ebu’l-Fazl İbrahim, Kahire 1392/1973.
• ez-Zubeyrî, Ebû Abdullah el-Mus‘ab b. Abdullah b. el-Mus‘ab, Kitâbu Nesebi Kureyş, haz.: E. Levi Provençal, Kahire 1951.