Some Methodological Debates in the Field of Sufism in the Process of Turkish Modernization

Yıl 2006, Cilt: 5 Sayı: 9, 7 - 40, 30.06.2006

Halil İbrahim Şimşek

Öz

This article is intended to discuss certain methodological debates that took place in the field of Sufism in the period which covers the last century of the Ottoman Empire and the early years of the Turkish Repub-lic. Firstly, I tried to address the debates over whether Sufism is an Islâmic science or not. I found out that there were both positive and negative views concerning the legitimacy of Sufism, and elaborated upon the arguments of both sides. To fill the intellectual gap, many activities were performed such as establishing libraries, organizing symposia, and publishing books and magazines during this period, which can be considered quite wealthy in terms of Sufi publications. In this period, it was realized that Sufi lodges where the Sufi training and life had been conducted turned away from their raison d’être and therefore needed to be reformed. In addition to forming such institutions as Majlis-i Mashayikh (the Council of Sufi Shaykhs) and Jam‘iyyat-i Sufiyya (the Sufi Society), some efforts were made to set up an official school of Sufism called Madrasa al-Mashayikh for producing qualified Sufi shaykhs. The Council issued regulations and instructions for securing the training of disciples, the election and appointment of shaykhs from among the qualified people and the reformation of Sufi lodges. So, this council aimed at organizing and executing Sufi activities. In this period, some Sufi technical terms were re-defined to reach agreement on their meanings.

Anahtar Kelimeler

Turkish Modernization, methodology, mashayikh, Sufism, Sufi Orders, Sufi.

Türk Modernleşmesi Sürecinde Tasavvuf Alanında Ortaya Çıkan Bazı Yöntem Tartışmaları

Öz

Bu makalede, Osmanlı’nın son yüzyılını ve Cumhuriyet’in ilk yıllarını kapsayan süreçte tasavvuf alanında meydana gelen bazı yöntem tartışmaları ele alınmıştır. Öncelikle tasavvufun İslâm bilimlerinden biri olup olmadığına ilişkin dönemin ilim adamlarının görüşleri belirlenmeye çalışılmıştır. Bu hususta olumlu veya olumsuz yönde görüş belirtenlerin bir kısmı tespit edilerek, bu yaklaşımların açıklamalarına yer verilmiştir. Söz konusu dönemde ortaya çıkan fikirsel boşluğun doldurulması amacıyla kütüphane kurma, konferanslar düzenleme, dergiler ve kitaplar yayınlama gibi bazı faaliyetler yapılmıştır. Bu dönemin tasavvufî yayınlar açısından oldukça zengin olduğu söylenebilir. Hem sufîler hem de diğer âlimler tarafından kurumsal düzey-de sufîlerin ayinlerini icra yeri olan tekkelerin asıl amaçlarından saptırıldığı ve yeniden düzenlenmesi gerek-tiği belirtilmiştir. Meclis-i Meşâyıh, Cemiyet-i Sufiyye gibi müesseselerin oluşturulması yanında şeyhlerin ehliyetli olmasını sağlamak amacıyla Medresetü’l-Meşâyıh adıyla bir okul kurmak için gayret sarf edilmiştir. Meclis-i Meşâyıh adına yayımlanan nizamnâme ve talimatnâmelerde müritlerin eğitilmesi, şeyhlerin ehil insanlardan seçilmesi ve tasavvufî faaliyetlerin düzenli bir şekilde icra edilebilmesi için tekkelerin ıslah edilmesi gibi konular ele alınmıştır. Ayrıca bazı tasavvufî kavramlar yeniden ele alınarak herkesin kabul edeceği bazı ortak tanımlar yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Modernleşme, yöntem, meşâyıh, tasavvuf, tarikat, sufî.

Kaynakça

• Ahmed Hilmi (Filibeli), ‚Tasavvuf-i İslâmî Birinci Kitab: Fünun-i Cedide İtibariyle Âlem‛, Hikmet, yıl: 1, *6 Şaban 1328+, sayı: 17, s. 2.
• -----, ‚Tasavvuf-i İslâmî, İkinci Kitab: Ulûhiyet‛, Hikmet, yıl: 1, *16 Şevval 1328+, sayı: 27, s. 2.
• -----, ‚Tasavvuf-i İslâmî, Üçüncü Kitab: Istılâhât, Esmâ ve Meâni‛, Hikmet, *26 Zilhicce 1328+, sayı: 37, s. 2.
• Ahmed Remzi Rifaî, ‚Murakabe‛, Tasavvuf, 28 Şaban 1329, sayı: 23, ss. 4-7.
• -----, ‚Riyazet ve Mücahede‛, Tasavvuf, 9 Recep 1329, sayı: 16, ss. 4-6.
• Akbulut, Fikri, Bir Askerin Kaleminden Tasavvuf, Ensar Yay., Konya 2006.
• Akseki, Ahmed Hamdi ‚Sûfiyye-i Kirâm Hazarâtının Rûh Hakkındaki Tarz-ı Telakkileri‛, haz.: Halil İbrahim Şimşek, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara 2004, sayı: 13, ss. 383-394.
• Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul 1996, c. V.
• Algar, Hamid, ‚Some Notes on the Naqshbandî Tariqat in Bosnia‛, Die Welt des İslâm, 1971, c. XIII, ss. 168-203.
• Arvasî, Abdulhakim, er-Riyâzu’t-tasavvuf, İstanbul 1341/1922.
• -----, Rabıta-i Şerife, İstanbul 1342/1923.
• Aşkar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, 2.bs., İz Yay., İstanbul 2006.
• Aydın, Bilgin, ‚Meclis-i Meşâyıh‛, DİA, Ankara 2003, c. XXVIII, s. 247.
• -----, ‚Osmanlı Devleti’nde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meşâyıh’in Şeyhülislâmlık’a Bağlı olarak Kuruluşu, Faaliyet ve Arşivi‛, İstanbul Araştırmaları, İstanbul 1998, sayı: 7 (Güz), ss. 93-109.
• Ayni, Mehmed Ali, İntikad ve Mülahazalar: Felsefî, Tasavvufî, Ahlakî ve Edebî, İstanbul 1339/1923.
• -----, İslâm Tasavvuf Tarihi, haz., sad.: H. R. Yananlı, Akabe Yay., İstanbul 1985.
• -----, ‚Kastamonu Meb’usuVeled Çelebi ile Sabık Meclis-i Meşâyih Reisi Safvet Efendi Hazretlerine‛, Sebilürreşad, c. 22, sayı: 563-564, ss. 134-136; Günümüz Türkçe harflerine çevrilmiş hali için bk. Zülfikar Güngör, ‚Muhyiddin İbn Arabî Hakkında Louis Massignon’un Eleştirileri ve Veled Çelebi (İzbudak)’nin Cevapla- rı‛, ss. 382-386.
• -----, ‚Massignon’un Cevabı‛, Sebilürreşad, c. 23, sayı: 589, (15 Recep 1342/21 Şubat 1340 *1924+ ), ss. 269-270.
• -----, Şeyh-i Ekber’i Niçin Severim, Evkaf-ı İslâmiye Matbaası, İstanbul 1339-1341. Bu eser İsmail Kara tarafından ‚Şeyh-i Ekberi Niçin Severim‛, İbn Arabi’de Varlık Düşüncesi, İnsan Yay., İstabul 1992, ss. 159-237’de günü- müz Türkçe’siyle neşredilmiştir.
• Baha Said, ‚Tasavvuf ve Hür Mezhepler‛, Muhibbân, 27 Rebiulahir 1337, sene: 3, sayı: 4, ss. 1-2.
• Bolay, Süleyman Hayri, Felsefî Doktrinler Sözlüğü, 5.bs., Akçağ Yay., Ankara 1990.
• Bulgurluzâde Rıza, Müntehabât-ı Bedâyi‘-i Edebiye, Derse‘adet, 1326.
• Cehajic, Dzemal, ‚Nakşbendî Tarikatının Bosna-Hersek ve Genel Olarak Yugoslavya’daki Sosyo-Politik Durum- ları‛, çev.: Halil İbrahim Şimşek, Dinî Araştırmalar (Osmanlı Özel Sayısı), Ankara 1999, c. II, sayı: 5, ss. 377- 386.
• Demirci, Mehmet, Yahya Kemal ve Mehmet Akif’te Tasavvuf, Akademi Kitabevi, İstanbul 1993.
• Ebu Nasr Serrâc et-Tûsî, el-Luma’, tahk.: Abdulhalim Mahmud, Taha Abdulbaki Surur, Mısır 1960.
• Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, ‚Dibace‛, Metalib ve Mezahib, Eser Neşriyat, İstanbul 1978.
• -----, ‚Ulûm-i İslâmiyye‛, Beyânü’l-hak, c. I, sayı: 9.
• Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, Eser Neşriyat, İstanbul 1977, c. I-II (2 cilt birarada).
• Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, haz.: Ömer Rıza Doğrul, Ertuğrul Düzdağ, 12.bs., İnkılap ve Aka Kitabevi, İstanbul 1977.
• Ertuğrul, İsmail Fenni, Vahdet-i Vücud ve İbn Arabî, İstanbul Matbaa-yi Orhaniye, İstanbul 1928 (Günümüz Türk- çesine aktarılmış şekli için bk. Vahdet-i Vücud ve İbn Arabî, haz.: Mustafa Kara, İstanbul : İnsan Yayınları, 1991).
• Gökalp, Ziya, ‚Muhiddin Arabî‛, Makaleler - II, Kültür Bakanlığı Yay., haz.: Süleyman Hayri Bolay, Ankara 1982.
• -----, ‚Tekkeler‛, Makaleler I, haz.: Şevket Beysanoğlu, Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul 1976.
• Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yay., Ankara 1998.
• Gündüz, İrfan, ‚Tanzimat Sonrasında Tekke Faaliyetleri‛, İlim ve Sanat, İstanbul 1985, c. 1, sayı: 4, ss. 45-48.
• -----, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İstanbul 1989.
• Güngör, Zülfikar, ‚Muhyiddin İbn Arabî Hakkında Louis Massignon’un Eleştirileri ve Veled Çelebi (İzbudak)’nin Cevapları‛, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara 2003, yıl: 4, sayı: 11, ss. 377- 406.
• Hafız İsmail, ‚Mehâfetullah‛, Cerîde-i İlmiyye, sene 5 (Ramazan 1338), sayı: 61, ss. 1948-1950.
• Hüseyin Avni, ‚İlm-i Kelam: Mütekellimîn ve Hükemâ‛, Cerîde-i İlmiyye, sene: 5 (Zîlkade 1337), sayı: 48, ss. 1485- 1490.
• Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliya, haz.: Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz, Kitabevi Yay., İstanbul 2006, c. II
• İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelam, haz.: Sabri Hizmetli, Umran Yay., Ankara 1981.
• -----, ‚Din-i İslâm‛, Ceride-i İlmiyye, Safer 1340, sene: 7, sayı: 69, ss. 2225-2234.
• Kam, Ferid, Vahdet-i Vücud, Matbaa-i Amire, İstanbul 1331/1912. (Günümüz Türkçesine aktarılmış şekli için bk. Vahdet-i Vücud, haz.: Ethem Cebecioğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1994, 150 s. ve Vahet-i Vücud ve Panteizm, haz.: Mustafa Kara, [İbn Arabi’de Varlık Düşüncesi içinde+, İnsan Yay., İstanbul 1992, ss. 7-157.
• Kara, İsmail, ‚Çağdaş Türk Düşüncesinde Bir Tenkit/Tasfiye Alanı Olarak Tasavvuf ve Tarikatlar‛, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Kaynakları-Doktrin-Ayin ve Erkan-Tarikatlar-Edebiyat-Mimarî-İkonografi-Modernizm, haz.: Ahmet Yaşar Ocak, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2005, ss. 561-585.
• -----, Din ile Modernleşme Arasında: Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, Dergah Yay., İstanbul 2003.
• -----, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi: Metinler/Kişiler, Risale Yay., İstanbul 1987, c. I.
• Kara, Mustafa, ‚İkinci Meşrutiyet Devrinde Dervişlerin Sosyal ve Kültürel Etkinlikleri‛, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Kaynakları-Doktrin-Ayin ve Erkan-Tarikatlar-Edebiyat-Mimarî-İkonografi-Modernizm, haz.: Ahmet Ya- şar Ocak, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2005, ss. 533-544.
• -----, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, 3.bs., Degah Yay., İstanbul 1990.
• -----, Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Sır Yay., İstanbul 2004.
• -----, ‚Cerîde-i Sûfiye‛, DİA, İstanbul 1993, c. VII, s. 410
• Kaşıkçı, Atilla, Bütün yönleriyle Cerîde-i Sûfîyye: İnceleme-dizin, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dicle Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı, Diyarbakır 1994.
• Kılıçzâde Hakkı, İtikadât-ı Bâtılaya İlân-ı Harb, 2. bs., Matbaa-i Şems, İstanbul 1332.
• Koca, Ferhat, Şeyhülislâm Musa Kazım Efendinin Hayatı ve Fetvaları, Rağbet Yay., İstanbul 2002.
• Konuk, Ahmed Avni, Fusûsu’l-hikem Tercüme ve Şerhi, haz.: Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın, Marmara Üniversite- si İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., I-IV, İstanbul 1989-1992.
• -----, Mesnevî-i Şerif Şerhi, haz.: Mustafa Tahralı ve diğerleri, *İlk üç cildi Gelenek Yayınları tarafından basılan bu eserin devamı olan ciltler Kitabevi Yayınları tarafından basılmaktadır. Yayımlanmış ciltler I-VII+, İstanbul 2004-2006.
• Konyalı Mehmed Zeynelabidin, İslâmiyet ve Meşrutiyet, Matbaa-i Amire, İstanbul 1912.
• Mehmed Şemseddin (Günaltay), ‚Tekkeler ve Milletlerin Ruhuna olan Tesirleri‛, Zulmetten Nura, haz.: Musa Alak, Furkan Yay., İstanbul 1996.
• Mesnevîhan Ali Fuad, ‚Ceride-i Sufiyye ve Hakikat-i Sufiyye‛, Ceride-i Sufiyye, 13 Ramazan 1329 (7 Eylül 1911), sayı: 1-6, s. 2.
• Mustafa Fevzi, Risale-i Miratü’ş-şühûd fî meseleti vahdeti’l-vücûd, Matbaa-i Ahmed İhsan, İstanbul 1320. Bu eserin günümüz Türkçesine aktarılmış metinleri için bk. Mustafa Fevzi Efendi, Risale-i Miratü’ş-şühûd fî meseleti vahdeti’l-vücûd: Vahdet-i Vücud Meselesinde Şühud Aynası, haz.: Tahir Hafızalioğlu, *Vahdet Aynasında: Osman- lı Tasavvuf MetinlerindenSeçmeler içinde+, İnsan Yay., İstanbul 2001, ss. 11-101; Mustafa Fevzi, Vahdet-i Vücud Meselesi, haz.: Mahmut Kanık, Fatma Z. Kavukçu, Hece Yay., Ankara 2003, 248 s.
• -----, ‚Vahdet-i Vücud‛, Ceride-i Sufiyye,8 Zilkade 1331, sayı: 65, ss. 184-185.
• Ortaylı, İlber, ‚Tarikatlar ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Yönetimi‛, OTAM, Ankara 1995, sayı: 6, ss. 281-287.
• Rıza Tevfik, ‚Tasavvuf Hakkında‛, Muhibbân, 6 Şevvâl 1336, sene: 3, sayı: 1, ss. 3-4.
• -----, Mufassal Kamus-i Felsefe, İstanbul 1330, c. I, s. 401.
• Seyyid Bey, Usul-i Fıkıh Dersleri, Matbaa-i Hukukiyye, İstanbul 1328.
• Seyyid Nesîb, ‚Tasavvuf Tarihini Tenvîr‛, Cerîde-i İlmiyye, sene: 5 (Cemâdiyelahir 1339), sayı: 66, ss. 2118-2124.
• Şafak, Yakup, ‚Son Mesnevî Şarihlerinden Ahmed Avni Konuk’un Mevlânâ’nın Eserlerine, Fikirlerine Dair Bir Mektubu‛, İlmî Araştırmalar, İstanbul 2003, sayı: 16.
• Tahir Harimî, ‚Tarih-i Hikmette Sufiyûn‛, Mihrâb, yıl: 1 *1340r.+, sayı: 23, s. 809. Bu makalenin günümüz Türkçesi harflerine aktarılmış şekli için bk. Tahir Harimî (Balcıoğlu), ‚Tarih-i Hikmette Sufiyyûn‛, haz.: M. Emin Özafşar, İslâmiyât, c. 2, sayı: 3, *Temmuz-Eylül 1999+, ss. 171-184.
• Tahirü’l-Mevlevî, ‚Medresetü’l-Meşâyıh Dolayısıyla Bir Hatıra‛, Cerîde-i Sufiyye, 30 Rebiulevvel 1332, sayı: 85, ss. 383-384; Günümüz Türkçe harflerine çevrilmiş şekli için bk. Bilgin Aydın, ‚Osmanlı Devleti’nde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meşâyıh’in Şeyhülislâmlık’a Bağlı olarak Kuruluşu, Faaliyet ve Arşivi, Ek-1‛, İstanbul Araştırmaları, İstanbul 1998, sayı: 7 (Güz), ss. 104-106.
• Tahralı, Mustafa, ‚Takdim‛, Mesnevî-i Şerif Şerhi, Gelenek Yay., İstanbul 2004, c. I.
• Veled Çelebi (İzbudak), ‚Mehmed Ali Aynî Beyefendiye‛, Sebilürreşâd, c. 23, sayı: 584, ss. 185-189; Bu makalenin günümüz Türkçe harflerine çevrilmiş hali için bk. Zülfikar Güngör, ‚Muhyiddin İbn Arabî Hakkında Louis Massignon’un Eleştirileri ve Veled Çelebi (İzbudak)’nin Cevapları‛, ss. 399-404.
• -----, ‚Şeyh-i Ekber‛, Sebilürreşâd, c. 23, sayı: 577, ss. 69-72; Günümüz Türkçe harflerine çevrilmiş hali için bk. Zülfikar Güngör, ss. 386-392.
• -----, ‚Üstâd-ı Muhakkık Mehmede Ali Aynî Beyefendiye‛, Sebilürreşâd, c. 23, sayı: 579, ss. 108-111; Günümüz Türkçe harflerine çevrilmiş hali için bk. Zülfikar Güngör, ss. 392-399.
• Yetkin, Saffed Kemaleddin (Urfa Mebusu Şeyh Safvet), ‚Tasavvuf ve Istılahları‛, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1952, sayı: 4, ss. 1-12.
• -----, ‚Muhyiddin-i Arabî ve Tasavvuf‛, Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, İstanbul 1952, sayı: 1, ss. 22-29.
• ----- (Şeyh Safvet), Tasavvufun Zaferleri: el-Burhân ve’d-delîl alâ mâ havâhü’ş-şerh ve’t-tahlîl mine’l-ebâtıl, [Evkaf-ı İslâmiyye Matba’ası, İstanbul 1343.
• ----- (Şeyh Safvet), ‚Istılâhât-ı Sûfîyye‛, Tasavvuf, İstanbul, 20 Rebiulahir 1329 (20 Nisan 1911), sayı: 5, ss. 7-8.
• Yücer, Hür Mahmut, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: 19. Yüzyıl, İnsan Yay., İstanbul 2004.
• Dergiler ve İsimsiz Yayınlar
• Ceride-i Sufiye (Çeşitli sayıları)
• Muhibbân, (Çeşitli sayıları)
• Tasavvuf, (Çeşitli sayıları)
• ‚Devlet Hayatı‛, Muhibbân, 18 Şaban 1327, sayı: 1, ss. 2-4.
• Meclis-i Meşâyıh Nizamnâmesi, Darü'l-Hilafe: Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası, 1337.
• ‚Meşrutiyetin Meyveleri‛, Muhibbân, 18 Şaban 1327, sene: 1, sayı: 1, ss. 7-8.
• ‚Tasavvuf ve Meşrutiyet‛, Tasavvuf, 22 Rebiülevvel 1329/23 Mart 1911, sayı: 1, ss. 5-7; bu yazının günümüz alfabesine aktarılmış hali için bk. "Tasavvuf ve Meşrûtiyet", haz.: H. İbrahim Şimşek, Tasavvuf, Ankara 2005, yıl: 6, sayı: 15, ss. 453-456.