Mecâz Teriminin Gelişim Sürecinde el-Ferrâ’nın Yeri

Yıl 2003, Cilt: 2 Sayı: 4, 89 - 122, 30.12.2003

Selim Türcan

Öz

el-Ferrâ’ya, mecâz teriminin gelişim sürecinde nadiren yer verilir. Bize göre onun kelâmî eğilimi veya mutezilî olduğu iddiası göz onüne alınırsa, mecâz teriminin gelişim sürecinde önemli bir yerinin olduğu söylenebilir. Çünkü söz konusu terim, en az bir dilbilim terimi olduğu kadar, teolojik bir terimdir de. Bu açıdan bakıldığında, mecâz kavramında, onun, çağdaşı Ebû Ubeyde’den daha yetkin bir kavrayışı yakalamış olduğu söylenebilir. Diğer taraftan el-Ferrâ, Ebû Ubeyde’nin aksine, ne mecâz ismini ne de türevlerini kullanmıştır. Onun dile yaklaşımındaki ana ilkesi, Araplar’ın geleneksel olarak geçerli ve doğru kabul ettikleri şeyleri ölçü kabul etmesidir. Mecâz kavramını da bu ilkeye uygun bir şekilde dile getirmiştir. el-Ferrâ’nın, mecâza dair kavramsallaştırmalara, bir takım saiklerle ulaştığı söylenebilir. Bunlar, dilde kimi ifadelerin ilk kullanıldıkları anlamlar dışında kullanılması, söz söylerken kimi unsurları hazfedilmiş cümlelerin takdirlerle tamamlanabilmesi, kimi kıraat farklılıklarının anlamsal olarak karşılaştırılması ve itikadî hassasiyetlerin dildeki kimi ifadeleri farklı yorumlamayı gerektirmesidir. Sonuç olarak, el-Ferrâ’nın, mecâzı neredeyse bütün unsurlarıyla kavradığını söyleyebiliriz.

Anahtar Kelimeler

Mecâz, söz, terim, kavram, süreç, el-Ferrâ

The Point of Al-Farrâ in The Development Process of Majaz Term

Öz

al-Farrâ is a hardly mentioned name in the development process of majaz term. For us, if we concider his teological or mu’tazilite tendency, his importance in this process gets higher. Since, with its developed form, it is a teological term as well as linguistic. Therefore, it can be said on first appearence that, his conscious about the concept is better than that of Abû ‘Ubayda. On the contrary, he never used the “majaz” word nor its derivatives as oppositely to Abû ‘Ubayda. His main critaria in the language is that the valid or correct usage is the usage that Arabs look on it tradationally as useable. His approach to the majaz according to this principle. He was aware of the concept of majaz because of following reasons: His experiences of the words or the statements used differently from their first known means, to complete (takdîr) the incomplete statements (mahzûf), to compare the Qur’an’s qira’ats variations and the teological needs. Finally he nearly comprehend the whole concept of majaz with all of its elements.

Anahtar Kelimeler

Majaz, word, term, concept, process and al-Farrâ

Kaynakça

• Bulut, Ahmet, “Arap Dilinde İlk Siga Meselesi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa 1998, c. VII, ss. 709-735.
• el-Câhız , Ebû Osman Amr b. Bahr (ö.255h.), Kitâbu’l-hayavân, tahk.:Abdusselâm Muhammed Hârûn, Dâru’l-Cîl, Beyrut, ts.
• Cerrahoğlu,İsmail, Tefsir Tarih, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1989.
• ______, Tefsir Usulü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1988.
• el-Cevherî, İsmâîl b. Hammâd (ö.393h.).es-Sıhâh tâcu’l-luğa ve sıhâhı’l- arabiyye,tahk.: Ahmed Abdulğafûr Atâr, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut1404/1984.
• el-Cürcânî, Abdulkâhir b. Abdirrahmân (ö.471h.), Esrâru’l-belâğa fî ilmi’l-beyân, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1408/1988.
• Ebû Ubeyde, Ma’mer ibn el-Musennâ (ö.209h.), Mecâzu’ul- Kur’ân, tahk.: Mehmet Fuat Sezgin, Mektebetü’l-Hancî, Kahire 1988.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, el-İtticâhu’l-aklî fi’t-tefsir, ed-Dâru’l-Beydâ, Kahire 1996.
• el-Ferrâ, Ebu Zekeriyya Yahya ibn Ziyâd (ö.207h.), Meâni’l-Kur’ân, tahk.: Ahmed Yûsuf Necâtî ve Muhammed Ali en-Neccâr (I.cilt), Muhammed Ali en-Neccâr (II.cilt),Abdulfettâh İsmâil Şelbî ve Ali en-Neccâr Nâsıf (III.cilt), Dâru’s-Surûr, Beyrut, ts.
• el-Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Ferâhidî (ö.175h.), Kitâbu’l-ayn, tahk.:Mehdî el-Mazlûmî es-Sâmerrâî, Müessesetu E’lemî, Beyrut 1408/1988.
• el-Hasen, Muhammed Abdulganî, “Mukaddime”, (Telhîsu’l-beyân fî mecâzi’lKur’ân’a yazdığı giriş), Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kahire 1955.
• Heinrichs, Wolfhart, “Contacts Between Scriptural Hermeneutics and Literary Teory in Islam: The Case of Mejaz”. İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed b. Faris b. Ziyâd (ö.395h.), Mu’cemu mekâyîsu’lluğa, tahk.: Abdusselâm Muhammed Hârûn, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1411/1991.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed b.Abdullah İbn Müslim (ö.276h.), Te’vîl müşkili’l-Kur’ân, Dâru’t-Turâs, Kahire 1393/1973.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Cemâleddîn Muhammed b. Mukerrem el-Mısrî, (ö.711h.), Lisânu’l-arab, Dâru Sadr, Beyrut 1410/ 1990.
• ______, Lisânu’l-lisân tehzîbu lisâni’l-arab, Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, Beyrut 1413/1993.
• İbn en-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed bin İshâk, el-Fihrist, Daru’l-Ma’rife,Beyrut 1415/1994.
• İbn Teymiyye, Şeyhu’l-İslâm Takiyyuddin Ebu’l-Abbas Ahmed el-Harrânî (ö.728h.), Kitâbu’l-îmân, Matbaatu’s-Saade, Mısır 1325 h.
• el-İsfehânî, Ebû’l-Ferec, Kitâbu’l-eğânî, tahkik: komisyon, el-Hey’etu’lMısriyyetu’l-Âmmetu li’l-Kütüb, by. 1994. İzzuddin Abdulaziz ibn Abdisselam, Ebû Muhammed (ö.660h.), el-İşâre ile’l-îcâz fî ba’dı envâi’l-mecâz, Dâru’t-Tabaati’l-Âmira, by., 1313h.
• Mukâtil b. Süleymân (ö.h.150), Tefsîru’l-hamsi mieti âyetin mine’l-Kur’ân, tahk.: Selim Türcan Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003/2 122.
• İsaiah Goldfeld, İsrail 1980.
• er-Radiyy, eş-Şerîf (ö.406h.), Telhîs’ul-beyân fî mecâzâti’l-Kur’ân, tahk.: Muhammed Abdulgani Hasen, Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kahire 1955.
• Sezgin, Fuat, Mukaddime, (Mecâzu’l-Kur’ân’a yazdığı giriş), Mektebetü’l-Hancî, Kahire 1988.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber (ö.180h.), Kitâbu Sîbeveyh, tahk.: Abdusselâm Muhammed Hârûn, Mektebetu’l-Hancî, Kahire 1408/1988.
• es-Suyûtî, Celaleddîn Abdurrahmân (ö.911h.), el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, Dâru Kahraman, İstanbul 1398/1978.
• Öztürk, Mustafa, Kur’ân Dili ve Retoriği, Kitâbiyât, Ankara 2002.
• eş-Şafiî, Muhammed b. İdris (ö.204h.), er-Risâle, tahk.: Ahmed Muhammed Şakir, Mektebetu’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
• Ya’kubî, Şihâbuddîn Ebû Abdillah Yâ’kub b. Abdillah el-Hamevî er- Rûmî elBağdadî (ö.672h.), Mu’cemu’l buldân, tahk.: Ferîd Abdulaziz el-Cendel, Dâru’l-kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1410/1990.
• ez-Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed bin Abdillah (ö.794h.), el-Burhân fî ulûmi’lKur’ân, tahk.: Yusuf Abdurrahman Maraşlı, Cemal Hamdi e-Zehebî.
• İbrahim el-Kurdî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1990.