Ramadan feast customs and traditions of Sûfîs in Ottoman society

Yıl 2022, , 393 - 409, 31.12.2022

Zekeriya Işık

https://doi.org/10.17218/hititsbd.1162237

Öz

A great deal of work has been done from different disciplines on the relations of the Sûfîs living in the Ottoman Empire with the state and society, their forms of organization, their religious and mystical understandings, and the administrative, architectural, social and economic structures of lodges and zawiyas. However, the number of studies on issues such as Ramadan and Eid-al-Fitr, kandil nights, Fridays, Ashura, sacrifice and funeral ceremonies, which are understood to contain extremely important information about the Sûfîs' world of belief and mind and their daily relations with the social environment, is much less. Sûfîs gave great importance to the month of Ramadan and fasting, ascribing deep external and internal meanings to the month of Ramadan. They spent the Eid-al-Fitr with intense worship and obedience, especially fasting, and saw it as this month's harvest. Although some methods and rules change from sect to sect, the meaning and nature of practices and traditions are similar and serve the same purposes. Therefore, Ramadan fests were celebrated in an atmosphere with dense spiritual excitement and joy through various customs and traditions such as Eid-eve, Eid-prayer, exchange bairam greetings, shrine visits, exchanging gifts, sermon, chatter, worship, rituals and dhikr. This study aims to reveal the phenomenon of Eid al-Fitr, which is understood to be of great importance among the Sûfîs as well as in the entire Muslim society, its multifaceted reflections on their daily lives, the nature of the relations they developed with the public sphere and the social environment in these times, their customs that became a tradition and turned into a folklore. Although factors such as the nature of the subject and the lack of resources make it difficult to limit the study period, it is mainly based on the 19th century and later.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Sûfi, Meşâyih, Ramadan Fest

Osmanlı toplumunda sûfîlerin Ramazan bayramı adet ve gelenekleri

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda sûfîlerin devlet ve toplumla ilişkileri, örgütlenme biçimleri, dini ve tasavvufi anlayışları, tekke ve zaviyelerin idari, mimari, sosyal ve ekonomik yapıları vb. konularda farklı disiplinlerden bir hayli çalışmanın yapıldığı görülmektedir. Ancak sûfîlerin gerek inanç ve zihin dünyaları gerekse sosyal çevreyle olan gündelik ilişkilerine dair son derece önemli bilgiler ihtiva ettiği anlaşılan başta Ramazan ve Ramazan bayramı olmak üzere kandil geceleri, Cuma ve aşure günleri, kurban ve cenaze merasimleri gibi hususlara dair çalışmaların daha az olduğu anlaşılmaktadır. Sûfîlerin Ramazan ayına ve oruç ibadetine büyük ehemmiyet verdikleri, derin zahiri ve tasavvufi anlamlar yükledikleri nihayet Ramazan bayramını da başta oruç olmak üzere yoğun bir şekilde ibadet ve taat ile geçirdikleri bu ayın bir hasadı olarak gördükleri anlaşılmaktadır. Tarikattan tarikata bazı usul ve kaideler değişmekle birlikte ortaya konulan uygulamaların ve geleneklerin anlam ve mahiyeti benzer olup aynı gayelere hizmet etmiştir. Bu nedenledir ki Ramazan bayramlarını, bayram gecesi, bayram namazı, bayramlaşma, türbe ziyaretleri, dergâhın bürokrasiye, halka ve ihvana açılması, ikramların yapılması, vaaz, sohbet, ibadet, ayin ve zikir gibi çok sayıda uygulamayı zamanla oluşan adet ve geleneği işe koşarak, manevi hissiyatın ve coşkunun olabildiğince yoğunlaştığı bir atmosferde ihya etmişlerdir. İşte bu çalışma tüm Müslüman toplumda olduğu gibi sûfîler arasında da büyük bir ehemmiyete haiz olduğu anlaşılan Ramazan bayramı olgusunu, gündelik yaşamlarına olan çok yönlü yansımalarını, bu zamanlarda kamusal alanla ve sosyal çevreyle geliştirdikleri ilişkilerin mahiyetini, gelenekselleşen adetlerini ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Konunun mahiyeti, kaynakların yetersizliği gibi etkenler çalışmanın dönemsel olarak sınırlandırılmasını zorlaştırsa da daha çok 19. yüzyıl ve sonrası esas alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Sûfi, Meşâyih, Ramazan Bayramı

Kaynakça

• Ali Emiri Mahmud I (AE. SMHD. I)
• Hatt-ı Hümayun (HAT)
• Evkaf Vakfiyeler Evrakı (EV.VKF)
• Kıbrıs Kadısı Ali Rıfat Efendi Tarafından Mahalli Muhtelifeye Yazılan Evrak Dosyası (KB.MAA.FE.).
• Sadâret Defterleri (A.MKT.UM)
• Sadâret Müteferrik Belgeler (A.M)
• Sadâret Teşrifat Kalemi Evrakı (A.TŞF)
• Siyasî Kısmı Belgeleri (HR.SYS)
• Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y. PRK. BŞK.)
• Meşihat Arşivi Meclis-i Meşâyih Müzekkire ve Derkenar Defteri (MA. MDD.).
• Çorum Şer‘iye Sicilleri (2009). (Çorum belediyesi, Çorum şer‘iyye sicilleri transkripsiyon projesi kapsamında Türk arşivciler derneği’nin katkılarıyla transkripsiyonu yapılmıştır H. 1255- 1327(1839-1911), Çorum: Çorum Belediyesi Kent Arşivi.
• Ahmed Lûtfî Efendi. (1999). Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi tarihi (Çev. A. Hazarfen). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Akhisarlı Şeyh Îsâ Menâkıbnâmesi (2003). (Haz. S. Küçük-R. Muslu). Sakarya: Aşiyan Yayınları.
• Aşçı İbrahim Dede. (2006). Aşçı Dede’nin Hatıraları-Çok Yönlü Bir Sûfînin Gözüyle Son Dönem Osmanlı Hayatı (Haz. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi c. 1-4). İstanbul: Kitabevi.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi. Ankara: TTK Basımevi.
• Atasoy, N. (2005). Osmanlı dönemi tarikat kıyafetleri ve cihazları osmanlı toplumunda tasavvuf ve sûfîler (Haz. A. Y. Ocak) Ankara: TTK Yayınları.
• Bayraktar, İ. (1992). Bayram (TDV İslam Ansiklopedisi, c. 5). 259-261.
• Başkurt, İ. (2012). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e kürsü şeyhliği. İslam Araştırmaları Dergisi, 27, 117-118.
• Bölükbaşı, A. (2015). XVI. Yüzyılda İstanbul'daki halveti tekkeleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Çetin, N. (2012). Eyüp tekkeleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Döğüş, N. (2001). Arşiv belgeleri ışığında 19. yüzyılda dini bayramlar (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Erdem, S.(1992). Bayram (TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 5). 257-259.
• Esad Efendi. (1979). Osmanlılarda Töre ve Törenler(Teşrifât-ı Kadîme) (Açıklamalarla Sadeleştiren: Y. Ercan). İstanbul: Kervan Kitapçılık Tercüman 1001 Temel Eser. Farabi. Büyük Türkçe Sözlük (Desktop/farabi%20Büyük%20Türkçe%20Sözlük.doc.pdf, Erişim tarihi: 30.10.2022).
• Faroqhi, S. (2014). Osmanlı kültürü ve gündelik yaşam/ortaçağdan yirminci yüzyıla (Çev. E. Kılıç). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Hâce Muhammed Lutfî (2011). Hulâsatü’l-hakâyık ve mektûbât-ı hâce muhammed lutfî, (Yayın Kurulu Hüseyin Kutlu vd.), İstanbul: Damla Yayınevi.
• Hücvirî. (2010). Keşfu’l-mahcûb hakikat bilgisi (Haz. S. Uludağ). İstanbul: Dergah Yayınları.
• Işık, Z. (2016). Devlet ve tarikat-osmanlı toplumunda devlet tarikat ilişkilerinin ideolojik ve sosyolojik zemini. Konya: Çizgi Kitabevi.
• İbn. Haldun. (2013). Mukaddime (Haz. A. Tekin. c.1-2). İstanbul: İlgi Kültür Sanat.
• İnançer, Ö. T. (2005). Osmanlı tarihinde sûfîlik âyin ve erkânları, osmanlı toplumunda tasavvuf ve sûfîler (Haz. Ahmet Yaşar Ocak). Ankara: TTK Yayınları.
• İyiyol, F. (2010). Boşnak halk kültüründe Türk tekke-tasavvuf geleneğinin izleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Karabulut, N. (2005). Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi. Gümüşhane: Gümüşhane Belediyesi Kültür Yayınları.
• Karadağ, S. (2016). Kuruluş ve yükselme dönemi Türkiye Selçuklu Devleti’nde günlük yaşam (1075-1237) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Uşak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uşak.
• Kâtip Çelebi. (2007). Mizanü’l - Hakk Fi İhtiyari'l-Ehak (Çev. O. Ş. Gökay ve S.Uludağ). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Lewis, R. (2009). Osmanlıda gündelik yaşam (Çev. A. R. Orhunsoy). Ankara: Alter Yayınları.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2008). Fîhi Mâ-Fîh (Çev. A. Gölpınarlı). İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Fîhi Mâ-Fîh (Çev. A. Gölpınarlı). 245-Fihi_Ma_Fih_(Chev-Abdulbaki_Golpinarli).pdf (turuz.com) (Erişim tarihi: 30.10.2022).
• Gürer, D., Küçük, S., Bakırcı, N., Şahin, B.R. ve Ertürk, E. (2013). Mevlânâ Celâleddin Rûmi’nin bütün eserlerinden seçmeler. İstanbul: Nesil Yayınları.
• Mevsim, H. (2009). Bulgar gözüyle Bursa. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı tarih terimleri ve deyimleri sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Piroğlu, A. L. (2003). Bulgaristan deliorman alevilerinde secdenin anlamı - yedi kat yer, yedi kat gök. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (26), 25-30. Erişim adresi: https://hbvdergisi.hacibayram.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/565
• Osmânzâde Hüseyin Vassaf Efendi. (2006). Sefîne-i evliyâ (Haz. M. Akkuş- A.Yılmaz c. 1-5). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Ösen, S. (2011). 19. Yüzyıl Osmanlı devlet ve toplum hayatında mevlevîlik (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Özer, E. (2007). Osmanlı’da tekke ve tarîkat ıslahâtları -II. Mahmud dönemi ve sonrası (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Özdemir, N. (1992). Bayram (TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 5). 263-265.
• Özden, Ö. (2013). Alvarlı efe hazretlerinin şiirlerinde bayram, Uluslararası Hâce Muhammed Lûtfî (Alvarlı Efe) Sempozyumu Bildirileri, 107-116, Erzurum.
• Öztürk, M. C. (2018). Bir İstanbul tarikatı cerrâhîlik-pîr Nûreddin-i Cerrâhî ve cerrâhî tarikatı. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Peçevi İbrahim Efendi. (1992). Peçevi tarihi (Hazırlayan B. S. Baykal). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2.
• Seetzen, U. J. (2017). İstanbul günlükleri ve Anadolu’da yolculuk (12 Aralık 1802-22 Haziran 1803) (Çev. S.T. Noyan c. 1), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Stambolski, H. (2018). Bir Osmanlı hekiminin anılarıyla imparatorluğun zor yılları (1858 1878) (Çev. Haz. H. Mevsim). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Tosun, N. (2004). Tasavvuf Kültüründe Tekke Yemekleri. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 123-135.
• Türkçe Sözlük (1988), (Haz. İsmail Parlatır, Nevzat Gözaydın, Hamza Zülfikar, c. 1-2), Ankara: TTK Yayınları.
• Veliçkov, K. (2017). İstanbul’dan hatıralar 1870-1890 (Çev. H. Mevsim) İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Yahyâ Âgâh Efendi. (2020). Tarikatlarda merasimler (nakşbendiyye, kâdiriyye, zenbûriyye) (Haz. Y. E. Özer). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Yavuz, Y. V. (1996). Fitre (TDV İslâm Ansiklopedisi, 13). 160-161.
• Yılmaz, Ö. (2008). Toplumun birlik ve beraberliğine katkı sağlayan bazı sûfî deneyimler (kesrette vahdet). Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12(1), 349-374. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/cuifd/issue/4292/255195
• Yılmaz, N. (2020). Câmiü’t-Turuk bir şahsiyet Ahmed Ziyâeddîn-i Gümüşhânevî hayatı dergâhı halifeleri eserleri ve tasavvufî yolu, Ankara: İlahiyât Yayınları.