Political, Administrative and Social Criticism in the Merṣād Al-ʿebād of the Kubrāvī Shaykh Nad̲j̲m al-Dīn Dāya, Who Migrated to Anadolu During the Mongol Invasion

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: Türkistan'dan Anadolu'ya İrfan Geleneği: Abdal Ata Özel Sayısı, 57 - 72, 15.03.2025

Sinan Tarifci

Öz

Abū Bakr Nad̲j̲m al-Dīn Dāya ʿAbd Allāh b. Muḥammad b. Shāhāwar al-Asadī al-Rāzī (d. 1256), a Kubrāvī Shaykh and commentator, traveled to Egypt, Ḥid̲j̲āz, and Bag̲h̲dād for his education and became acquainted with sufism in the last of these places. He continued his Sufism journey in the regions of Khurāsān and K̲h̲wārazm. Due to the Mongol invasion, Nad̲j̲m al-Dīn Dāya returned to Rey, moved to Hamad̲h̲ān when that area was under threat, and then emigrated to Anatolia. After residing in Anatolia for many years in cities such as Diyārbakr, Malatya, Ḳayṣariyya, Sivas, Konya and Erzincan, he left Anatolia to go to other Islamic countries. Nad̲j̲m al-Dīn Dāya stayed in the important centers of the medieval Islamic world, where he interacted with prominent figures and made political, administrative and social observations. Merṣād al-ʿebād is a famous and influential sufi work written in Persian by Nad̲j̲m al-Dīn Dāya. The author completed the first writing of his work in Ḳayṣariyya in 1221, and the second writing in Sivas in 1223. He presented the mentioned work to ʿAlāʾ al-Dīn Kaykubād, the sultan of Seljūḳs of Türkiye. The work consists of an introduction and five chapters. Although Merṣād al-ʿebād has a sufi character, it is also considered within mirrors of prince because of the topics in its fifth chapter. The importance and value of religious-sufi works, which contain original information about the period in which they were written, as a source for medieval history studies is well known. Merṣād al-ʿebād is also a valuable source on the administrative, religious, and social situation in 13th century Islamic world and Anadolu. In this paper, political, administrative and social criticisms in Nad̲j̲m al-Dīn Dāya’s Merṣād al-ʿebād are going to be examined under the headings of criticisms against the Mongols, criticisms against philosophers, social criticisms, criticisms against rulers, and criticisms against officials.

Anahtar Kelimeler

Nad̲j̲m al-Dīn Dāya, Merṣād al-ʿebād, Mongol Invasion, Anatolia, Criticism

Moğol İstilası Sürecinde Anadolu’ya Göçen Kübrevî Şeyhi Necmü’d-Dîn-i Dâye’nin Mirsâdü’l-ʿibâd’ında Politika, Yönetim ve Toplum Eleştirileri

Öz

Kübrevî şeyhi ve müfessir Ebû Bekir Necmü’d-dîn-i Dâye Abdullah b. Muhammed b. Şâhâver el-Esedî er-Râzî (ö. 1256), ilim tahsili için Mısır, Hicaz ve Bağdat’ta bulunmuş, bu yerlerin sonuncusunda tasavvufla tanışmıştır. O, tasavvuf yolculuğunu Horasan ve Hârezm bölgelerinde sürdürmüştür. Necmü’d-dîn-i Dâye, Moğol istilası dolayısıyla memleketi Rey’e dönmüş, buranın da tehdit altında kalmasıyla Hemedan’a gitmiş, ardından ise Anadolu’ya hicret etmiştir. Anadolu’da Diyarbakır, Malatya, Kayseri, Sivas, Konya, Erzincan gibi şehirlerde uzun yıllar bulunduktan sonra, diğer İslâm ülkelerine gitmek üzere Anadolu’dan ayrılmıştır. Necmü’d-dîn-i Dâye, Orta Çağ İslâm dünyasının önemli merkezlerinde bulunarak, buralarda pek çok önde gelen şahsiyetle münasebet kurmuş; politika, yönetim ve toplum müşahedelerinde bulunmuştur. Mirsâdü’l-ʿibâd mine’l-mebdeʾ ile’l-meʿâd (Yaradılıştan Ahirete Allah’ın Kullarının Yolu), Necmü’d-dîn-i Dâye’nin Farsça mensur olarak kaleme aldığı, yer yer manzumeler kullandığı meşhur ve etkili bir tasavvufî eserdir. Müellif, daha Moğolların önünden Anadolu’ya göç etmeden evvel zihninde kurgusunu oluşturduğu eserinin, müritlerinin talebi üzerine giriştiği ilk yazımını 1221’de Kayseri’de, ikinci yazımını ise 1223’te Sivas’ta tamamlamıştır. O, mezkûr eserini, Türkiye Selçuklu sultanı Alâ’ü’d-dîn Keykubâd’a takdim etmiştir. Eser, bir mukaddimeden başka, kırk faslı ihtiva eden beş bâbdan müteşekkildir. Mirsâdü’l-ʿibâd, tasavvufî bir niteliği haiz olmakla birlikte, beşinci ve son bâbında değinilen konular hasebiyle, siyasetnâme literatürü içinde de değerlendirilmektedir. Vücuda getirildiği devre ilişkin pek çok orijinal bilgiler içeren dinî-tasavvufî nitelikli eserlerin Orta Çağ tarihi araştırmalarında bir kaynak olarak önemi ve değeri malumdur. Necmü’d-dîn-i Dâye’nin Mirsâdü’l-ʿibâd’ı da 13. yüzyıl İslâm dünyasının ve Anadolu’sunun idarî, dinî ve içtimaî durumuna dair kıymetli bir kaynaktır. O, eserinde çeşitli vesilelerle döneminin siyasî, idarî ve içtimaî hayat ve faaliyetlerine dair eleştirilerde bulunmuştur. Bu bildiride, Necmü’d-dîn-i Dâye’nin Mirsâdü’l-ʿibâd’ında tespit edilen politika, yönetim ve toplum eleştirileri; Moğollara yönelik eleştiriler, felsefecilere yönelik eleştiriler, sosyal eleştiriler, hükümdarlara yönelik eleştiriler ve devlet adamlarına yönelik eleştiriler başlıkları altında ortaya konularak, bunlara dair değerlendirmelerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Necmü’d-dîn-i Dâye, Mirsâdü’l-ʿibâd, Moğol İstilası, Anadolu, Eleştiri

Kaynakça

• Akkuş, M. (2022). Moğol istilasına dinî muhalefet: İlhanlıların Anadolu’daki dinî siyasetleri. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Algar, H. (1993). Nad̲j̲m al-Dīn Rāzī Dāya. Encyclopaedia of Islam, VII, 870-871.
• Altıntaş, H. (1994). Dehriyye. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, c.IX, 107-109. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/dehriyye
• Baltacı, H. (2010). Bir tasavvuf klasiği olarak Mirsadu’l-ibad”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, S. 26, 163-177. Erişim adresi: https://search.trdizin.gov.tr/en/yayin/detay/124972/bir-tasavvuf-klasigi-olarak-misadul-ibad
• Baltacı, H. (2011). Necmeddîn Dâye Râzî -Hayatı, eserleri, görüşleri-. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Browne, E. G. (1964). A Literary History of Persia. Cambridge: Cambridge University Press.
• Demirci, K (1998). Hulûl. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, c. XVIII, 340-341. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/hulul
• Dinçer, Ö. (2018). Siyasetnâmeleri yeniden okumak -Bir yönetim bilimci gözüyle geleneksel siyasi düşünce-. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî. (2016). Nasîhatü’l-mülûk (Mülkün sultanlarına) (O. Şekerci, Çev.). İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• İbn Bîbî. (2014). el-Evâmirü’l-ʿAlâʾiyye fi’l-umûri’l-ʿAlâʾiyye (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1943). Anadolu Selçuklu tarihi’nin yerli kaynakları. Belleten, VII(27), Temmuz, 379-485. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ttkbelleten/issue/80987/1393233
• Köroğlu, B. (2010). Tabiatçılar. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, XXXIX, 327-328. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/tabiatcilar
• Mutluer, O. & Türk, İ. (2023). Necmeddin Râzî Dâye’nin siyaset felsefesinin tasavvufî temelleri. Journal of Islamic Research, 34, 445-464. Erişim adresi: https://www.islamiarastirmalar.com/wp-content/uploads/2023/11/8-80.pdf
• Necmü’d-dîn-i Dâye. (2013). Mirsâdü’l-‘ibâd (Sûfîlerin seyri) (H. Uygur, Çev.). İstanbul: İlk Harf Yayınevi.
• Necmü’d-dîn-i Dâye. (1312/1933). Mirsâdü’l-‘ibâd mine’l-mebde’ ile’l-me’âd (Hüseyin el-Hüseynî en-Nîmetullâhî, Nşr.) Tahran: Matbaa-yi Meclis.
• Okuyan, M. (2006). Necmeddîn-i Dâye. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, XXXII, 496-497. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/necmeddin-i-daye
• Onat, H. (1999). İbâhiyye. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, XIX, 252-254. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ibahiyye
• Örs, D. (2002). Necmuddîn-i Râzî: Hayatı ve eserleri. Nüsha, 6, 19-34.
• Öz, M. & eş-Şek‘a, Mustafa Muhammed. (2001). İsmâiliyye. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, c. XXIII, 128-133. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ismailiyye
• Peacock, A. C. S. (2023). Moğol Anadolu’sunda İslam, Edebiyat ve Toplum (R. Akman, Çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Sa’dî-yi Şîrâzî. (1385/2006). Kolliyât (Muhammed Ali Furûgî, Nşr.). Tahran: İntişârât-i Hermes.
• Saîd-i Nefîsî. (1344/1965). Târîh-i Nazm ve Nesr der Îrân. Tahran.
• Severcan, Ş. (2013). Necmeddin Dâye’nin siyasetnamesinde sultan-din-devlet. M. Demirci, A. Temizel, M. A. Hacıgökmen, S. Solmaz (Ed.). II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu: Selçuklularda Bilim ve Düşünce, c. II: Düşünce ve Felsefe. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları, 429-442.
• Sinanoğlu, M. (2020). Muattıla. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, XXX, 239-330. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/muattila
• Tümer, G. (1992). Brahmanizm. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, VI, 329-333. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/brahmanizm
• Yavuz, Y. Ş. (1994). Ehl-i bid‘at. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, X, 501-505. Erişim adresi: http://islamansiklopedisi.org.tr/ehl-i-bidat
• Yavuz, Y. Ş. (2011). Teşbih. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, XL, 458-560. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/tesbih--kelam
• Yılmaz, E. (2022). Moğol istilâsı sürecinde Kübrevî bir derviş: Necmeddîn-i Dâye’nin gözüyle Ortaçağ Anadolu’suna dair bazı değerlendirmeler. Selçuk Türkiyat, 54(Nisan), 45-62. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/70255/1129963
• Yitik, A. İ. (2011). Tenâsüh. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, XL, 441-443. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/tenasuh
• Zebîhullâh-ı Safâ. (1369/1990). Târîh-i edebiyyât der Îrân. Tahran: İntişârât-ı Firdevs, c.III/2.