Abdal Ata And His Zaviya’s Relationship with the Administration and the Social Environment

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: Türkistan'dan Anadolu'ya İrfan Geleneği: Abdal Ata Özel Sayısı, 1 - 17, 15.03.2025

Zekeriya Işık , Arif Kumaş

Öz

The Abdal Ata family is a Sûfî Turkmen family who probably came and settled in the Yakacık/Yanacık village, which is named after them today, in the middle of the 13th century at the earliest. Although the village in question turned into a Turkmen settlement over time, it is understood that it was a settlement during the Byzantine period, both from the materials used in the construction of the zawiya and from the ruins found in the vicinity. It is not known exactly when the Abdal Ata zawiya was built. However, it is certain that it was established before the foundation charter dated 822 (1419-1420) for the zawiya. The fact that the zawiya began to be called Abdal Ata after a while strengthens the possibility that it was built during his time. Or his fame and influence among Sûfîs and communities must have surpassed his ancestors. Indeed, although there is not much information about his historical identity, the fact that he was attributed with the titles of “kutbu'l-büdela”, meaning “kutup” (the greatest saint, the head of the saints, the spiritual ruler of the universe, etc.) and "büdelalık" (the presedent of the saints), which have deep Sûfî meanings, is an indication of this situation. Abdal Ata, his family and his lodge had a very influential and respected place in the eyes of state officials, influential Turkmen families, villagers and nomads. The zawiya remained under the presidency of this family throughout its history, was granted rich foundation incomes, extensive tax exemptions, and was affiliated with the Bektashi tradition in the early 19th century. This study was conducted to reveal the historical development of Abdal Ata, his family and his zawiya, their relations with the state administration and the social environment based on archive documents and period sources. The most important limitation of the study was the lack of sufficient information and findings in the period's resources regarding the zawiya.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, sufı, order, lodge, zawiya, Çorum

Abdal Ata ile Zaviyesi’nin İdareyle ve Sosyal Çevreyle İlişkileri

Öz

Abdal Ata ailesi muhtemelen en erken XIII. yüzyıl ortalarında, bugün onun ismiyle anılan Yakacık/Yanacık köyüne gelerek yerleşmiş sûfî bir Türkmen ailesidir. Söz konusu köy zamanla bir Türkmen yerleşkesine dönüşmüş olmakla birlikte Bizans döneminde de bir yerleşim yeri olduğu hem zaviyenin inşaatında kullanılan bu döneme ait malzemeden hem de civarda bulunan kalıntılardan anlaşılmaktadır. Abdal Ata Zaviyesi’nin ne zaman inşa edildiği kesin olarak bilinmemektedir. Ancak zaviye için ihdas edilen 822 (M. 1419-1420) tarihli vakfiyeden önce kurulduğu kesindir. Zaviyenin bir süre sonra Abdal Ata ismiyle anılmaya başlanması burasının onun zamanında yaptırılmış olma ihtimalini güçlendirmektedir. Ya da onun sûfîler ve topluluklar nezdindeki şöhreti ve etkisi atalarını aşmış olmalıdır. Nitekim tarihi kimliği hakkında pek bilgi bulunmasa da, ona tasavvufi olarak derin manalar yüklenen kutbu’l-büdela yani kutupluk (en büyük veli, velilerin başı, âlemin manevi yöneticisi vb.) ve büdelalık (abdalların piri) sıfatlarının atfedilmiş olması da bu durumun bir göstergesidir. Abdal Ata, ailesi ve zaviyesi devlet erkânı, nüfuzlu Türkmen aileleri, köylüler ve göçerler nezdinde son derece etkin ve saygın bir yere sahip olmuştur. Zaviye, tarihi boyunca bu ailenin riyasetinde kalmış, zengin vakıf gelirlerine ve kapsamlı vergi muafiyetlerine mazhar olmuş, XIX. yüzyıl başlarında da Bektaşi geleneğe bağlanmıştır. Bu çalışma Abdal Ata, ailesi ve zaviyesinin tarihsel gelişimi, devlet yönetimi ve sosyal çevreyle olan münasebetlerini arşiv vesikalarına ve dönemin kaynaklarına dayanarak ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Çalışmanın en önemli sınırlılığı, zaviye ile ilgili dönemin kaynaklarında yeterli düzeyde bilgi ve bulgunun yer almaması olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, sûfî, tarikat, tekke, zaviye, Çorum

Kaynakça

• Arslan, K. (1989). Ahmed Yesevi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2, 159-161. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-yesevi
• Ateş, S. (2002). Kutub, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26, 498-499. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/kutub
• Azamat, N. (2001). Kalenderiyye, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24, 253-256. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/kalenderiyye
• Aysemin, Ç. (2013). Abdal Ata Zaviyesi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• BOA. Ali Emiri Ahmed III (AE. SAMD. III), 80-8033-1.
• BOA. Ali Emiri Mustafa III. (AE.SMST. III), 118-9058-1.
• BOA. Cevdet Tasnifi (C. EV), 48-2378-1; 159-7934-1; 170-8483-1; 204-10185-1; 249-12458; 381-19331; 492-24865-1; 507-25613-1; 512/25886; 520-26254-1.
• BOA. Temettuat Defteri (ML. VRD. TMT.d), Nr. 534.
• Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü, İstanbul: Ağaç Kitabevi; https://ia903206.us.archive.org/35/items/TasavvufTerimleriVeDeyimleriSozluguEthemCebecioglu/TASAVVUF_TERIMLERI_VE_DEYIMLERI_SOZLUGU.pdf
• Çanlı, M. (2013). Ankara, Kastamonu, Sivas Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Çorum (1869-1908). Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayını.
• Çorum şeriye sicilleri (2009). Haz. Çorum Belediyesi Kent Arşivi, Çorum Belediyesi Kültür Yayınları.
• Ekin, C. (2023). Sungurlu’nun Yörüklü Köyündeki Ergülü Baba (Sahra) Camisi (Zâviyesi) ve bütüncül koruma önerileri, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 13(2), 1635-1658. https://doi.org/10.48146/odusobiad.1153475
• Gülten, S. (2017). Çorum’da kalenderî geleneğinden bir abdal: Kutbu’l-Büdela Abdal Ata ve Zaviyesi, In Türk Tarihine Dair Yazılar II, Ankara: Gece Kitaplığı, 423-434.
• Haksever, A.C. (2008). Çorum'da Bektaşi zaviyeleri: tarihi süreçler ve fonksiyonları, Ekev Akademi Dergisi, 12/36, 67-86.
• Hasluck, F.W. (2012). Bektaşilik incelemeleri, Haz. Mehmet Kanar, İstanbul: Say Yayınları.
• Işık, Z. (2017). Tekkedeki iktidar Osmanlı İmparatorluğu’nda toplumsal alanda iktidar mücadelesi, Konya: Çizgi Kitabevi.
• Işık, Z. (2018). Hasan Balım Sultan Zaviyesi’nin sosyo-ekonomik ve kültürel tarihi, Turkish Studies, 13/3, 315-334. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13074
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (İst. Mft. Msh. Dft.), 1770, 110,
• İslamoğlu, H. (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet ve köylü, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Karamustafa, A.T. (2012). Tanrının kuraltanımaz kulları-İslam Dünyasında derviş toplulukları 1200-1550, Çev. Ruşen Sezer, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kocaer, S. (2016). On beşinci yüzyıl Anadolusu’nda bir zeyni dervişin yolculuğu: Şeyh Mehmed Çelebi ve Divanı (Hızır-Nâme), Turkish StudiesVolume, 11/10, 361-380. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9360
• Köprülü, M.F. (1978). Baba, MEB İslam Ansiklopedisi, II, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 165-166.
• Köprülü, M.F. (2012). Anadolu’da İslamiyet, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Köseoğlu, N. (2009). Tarihte Çorum köyleri: Abdal Ata, (Haz. İrfan Yiğit). Çorumlu Dergisi, c. I-III, Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kurt, Y. (1993). Hoca Ahmed Yesevî'nin Rum eyaletindeki zaviye kurucuları üzerindeki etkileri, Diyanet İlmi Dergi, XXIX, 4, 41-47
• Kurt, Y. (2000). Hoca Ahmed Yesevi'nin Rum Eyaletindeki zaviye kurucuları üzerindeki etkileri, Yesevilik Bilgisi, Haz. Kurnaz, C.- Tatcı, M., Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 515-534.
• Molla Camî (2011). Nefahat’ül Üns Min Hadarât’il Kuddü-Evliya Memkıbeleri, Sadeleştiren Abdülkadir Akçiçek, İstanbul: Huzur Yayınevi.
• Muallim Cevdet (2008). İslam Fütüvveti ve Türk Ahiliği İbn. Battuta’ya Zeyl, Çev. Cezair Yarar, Ankara: İşaret Yayınları.
• Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri ( 937/1530 ) II, Nr. 387 (1997). Haz. Özkılınç, A.- Coşkun, A. vd., Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Ocak, A.Y. (1992). Osmanlı Împaratorluğu’nda marjinal sûfîlik: kalenderîler (XIV-XVII. yüzyıllar), Ankara: TTK Basımevi.
• Ocak, A. Y. (1997). XVI.-XVII. yüzyıllarda Bayrâmî (Hamzavî) Melâmîleri ve Osmanlı Yönetimi, Belleten, 61(230), 93-110.
• Sarıkaya, M. S. (2007). Hızırnamenin Bektaşiliğe dair malumatı ve Hızırname çerçevesinde Bektaşi kültüründe Hızır inancı, 2.Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni, Ankara, 1463-1480.
• Şahin, H. H. (2012). Çorum nüfus defterleri (1837-1844), Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü (TKG.KK.TTd.) Nr. 54, Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Çorum., Haz. Engin, M.- Alandağlı, M., c, 1-2, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Arşiv Dairesi Başkanlığı Yayın No: 8, Ankara, 2014.
• Uludağ, S. (1991). Baba, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4, 365-366. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/baba--tasavvuf
• Uludağ, S. (1988). Abdal, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1, 59-61. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/abdal
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA.deft.),1467/28.