Moğol Dönemi Azerbaycan’ında Bir Sufi Şeyhi: Seyyid Cemâleddin Tebrîzî

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: Türkistan'dan Anadolu'ya İrfan Geleneği: Abdal Ata Özel Sayısı, 37 - 56, 15.03.2025

Namiq Musalı

Öz

Seyyid Cemâleddin Tebrîzî’nin soyağacı Hz. Peygamber’e ulaşmaktadır. Asıl ismi Muhammed, künyesi Ebü’l-Hasan’dır. Tebriz’de doğdu. Eğitimini Mısır’daki meşhur Câmiü’l-Ezher Medresesi’nde tamamladı. Ardından Tebriz’e döndü ve Sühreverdiyye tarikatının Ebheriyye koluna mensup olan Şeyh Şehâbeddin Mahmud Tebrîzî’ye intisap etti. Daha sonra mürşidi tarafından irşat faaliyetlerinde bulunmak üzere Astara yöresine gönderildi. Böylece Seyyid, ailesi ile birlikte Astara’nın Buteser (bugünkü Penser) köyüne yerleşti. Orada kurmuş olduğu zaviyede uzun yıllar boyunca halkı irşat etti. Buteser’de yaşarken Seyyid Cemâleddin çok fakir bir yaşam sürer, kendine ait ufak bir tarlada çalışarak ve oradan elde ettiği mahsülü satarak geçinirdi. Fakat fakirliğini kimse anlayıp da sadaka göndermesin diye tedbir alırdı. Kaynaklarda “kâşif-i esrâr-ı yakīn” (sağlam bilgi sırlarının keşfedicisi) olarak tanımlanan Seyyid Cemâleddin, aynı zamanda keramet sahibi bir veli idi. Kendisi Azerbaycan’daki bazı Moğol idarecilerin İslâmiyet’i kabulünde önemli bir rol oynamıştı. Seyyid Cemâleddin’in Şeyh Seyyid Muhammed el-Kesîre, oğlu Şeyh Seyyid Ali, Şeyh Seyyid Ebü’l-Kasım, Bâbil, postnişini ve damadı Şeyh İbrahim Zâhid Geylânî adlı halifelerinin olduğu bilinmektedir. Bunların yanı sıra Seyyid Cemâleddin’in yolunu sürdüren Seyyid Sadullah adlı oğlu vardı ve şeyh onu irşat görevi ile Bakü’ye göndermişti. Bazı araştırmacılar Seyyid Cemâleddin Tebrîzî ile Aynü’z-Zaman Cemâleddin Gîlî’yi özdeşleştirmişlerse de bunun aslı yoktur. Seyyid Cemâleddin’in türbesi günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Astara ilçesinin Penser köyünde bulunmakta olup, halk tarafından ziyaret edilmektedir. Türbe içinde bulunan tanıtım yazısından belli olduğu üzere 1937 ve 1953 yıllarında türbe binası iki kez Sovyet yönetimi tarafından yıkılmıştır. Fakat İ. V. Stalin’in ölümünden sonra Sovyet baskısında bir yumuşama meydana gelince, 1956 yılında köy halkı orayı yeniden onarmış, 1985 yılında ise bugünkü türbe binası inşa edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sühreverdiyye, Moğollar, Azerbaycan, Astara

A Sufi Sheikh in Mongolian Period Azerbaijan: Seyyid Jamal al-Din Tabrizi

Öz

The family tree of Seyyid Jamal al-Din Tabrizi goes back to the Prophet Muhammad. His real name is Muhammad, and his last name is Abu al-Hassan. He was born in Tabriz. He completed his education at the famous Jami al-Azhar Madrasah in Egypt. He then returned to Tabriz and became a disciple of Sheikh Shahab al-Din Mahmud Tabrizi, who belonged to the Abhariyya branch of the Suhrawardiyya Sufi sect. Later he was sent by his mentor to the Astara region to carry out spiritual activities. Thus, Seyyid and his family settled in the village of Buteser (now Penser) of Astara. For many years he showed the right path to the people in the dervish lodge that he founded there. Living in Buteser, Seyyid Jamal al-Din lived very poorly, making ends meet by working in his small field and selling the products obtained from there. However, he took precautions so that no one would notice his poverty and send him alms. Seyyid Jamal al-Din, described in the sources as "kashif-i asrar-i yaqin" (explorer of the secrets of certainty), was also a miraculous saint. He played an important role in the adoption of Islam by some of the Mongol rulers of Azerbaijan. It is known that Seyyid Jamal al-Din had khalifas named Sheikh Seyyid Muhammad al-Kasireh, his son Sheikh Seyyid Ali, Sheikh Seyyid Abu al-Qasim, Babil and Sheikh Ibrahim Zahid Gilani. The last person was his spiritual heir and son-in-law. In addition, Seyyid Jamal al-Din had a son named Seyyid Sadullah, who continued his path, and the sheikh sent him to Baku as a spiritual propagandist. Although some researchers identified Seyyid Jamal al-Din Tabrizi with Ayn al-Zaman Jamal al-Din Gili, this is not true. The grave of Seyyid Jamal al-Din is currently located in the village of Penser, Astara region of the Republic of Azerbaijan and is visited by the people. As can be seen from the explanatory text inside the tomb, the building was demolished twice by the Soviet authorities in 1937 and 1953. However, after I. V. Stalin's death, as Soviet oppression eased, the villagers renovated the tomb in 1956, and the current mausoleum was built in 1985.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Suhravardiyya, Mongols, Azerbaijan, Astara

Kaynakça

• Azimbekov, İ. (1926). Drevnosti Lenkoranskogo kraya: Arxeologiçeskiy putevoy dnevnik. İzvestiya Azerbaydjanskogo Arxeologiçeskogo Komiteta, 2, 67-82.
• Budaqov B. Ə. & Məmmədov N. G. (2012). Azərbaycanın Lənkəran regionu toponimlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu.
• Efendi, İ. (1994). İsmail Hakkı Bursevi’nin Kitabu’s-Silsileti’l-Celvetiyye’si. (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Ejderî, Nûrî. (1380). Gâzânnâme-i manzûm ez garn-ı heştüm-i hicrî (M. Müdebbirî, Ed). Tahran: Bünyâd-ı Mevkūfât-ı Dr. Mahmud Afşar.
• Əliyeva, R., Məşədiyev, Q., Eyvazova, R., Axundova, G. & Qocayeva, Ş. (2007). Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. I c. Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Dilçilik İnstitutu.
• Erdebîlî, İbn Bezzâz (1373). Safvetü’s-Safâ (G. R. Tabâtabâyî Mecd, Ed.). Tebriz: İntişârât-ı Musahhih.
• Əzimli, D. (2023). Azərbaycanın cənub-şərq bölgəsində Şeyx Zahid ənənələrinin bəzi davamçıları. A. Taşğın, D. Əzimli, N. Musalı & Z. Məmmədov (Ed.), Doğumunun 800-cü İlində Şeyx Zahid Gilani Beynəlxalq Simpoziumunun Materialları (ss. 191-203), Ankara: Edeb Erkan Dergisi Yayınları.
• Gökbulut, S. (2016). İbrahim Zâhid Gîlânî üzerine bir inceleme. Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Sufi Araştırmaları Dergisi, 7(13), 47-64. Erişim adresi: https://isamveri.org/pdfdrg/D03784/2016_13/2016_13_GOKBULUTS.pdf
• Hândmîr, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî (1380). Târîh-i Habîbü’s-Siyer. II. c. Bâ mukaddime-i Celâleddîn Hümâî. Tahrân: İntişârât-ı Hayyâm.
• Hâs, İbrahim (2006). Şabâniyye Silsilesi: Silsile-i Tarîk-i Halvetiyye-i Karabaş el-Kastamonî (M. Tatçı, Ed.). İstanbul: H Yayınları.
• Haşrî, Molla Muhammed Emin Tebrîzî (1371). Ravzatü’l-Athâr (A. Devletâbâdî, Ed.). Tebriz: İntişârât-ı Sütûde. Hayâtî Tebrîzî. Târîh. İran Milli Ktp., No. 15776.
• Haydarîyân, A. (1392). Şeyh Zâhid-i Cîlânî: Ârif-i Tâliş ez Âstârâ. Mâhnâme-i Tâliş, 58.
• Herevî, Emîr Sadreddin İbrâhîm Emînî (1383). Fütûhât-ı Şâhî (M. R. Nasîrî, Ed.). Tahrân: Encümen-i Âsâr ve Mefâhîr-i Ferhengî.
• Hulvî, Cemâleddin Mahmud (1980). Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-ı Ulviyye. II. c. (M. S. Tayşi, Ed.). İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Îmânî, B. (1382). Bergî ez şerh-i hâl-i Şeyh Şehâbeddîn Mahmûd-ı Eherî. Peyâm-ı Bahâristân, 30, 80-83.
• İsmayılzadə, O. (2014). Şeyx Zâhid Tacəddin İbrahim ibn-i Rövşən Əmir Gilani Şıxakərani. Bakı: OL MMS.
• Kâreng, A. (1353). Buk‘a-i Şeyh Şehâbeddîn-i Eherî. Mecelle-i Yağma, 27(308), 76-81.
• Kâtip Hacı Ali Efendi. (2024). Tuhfetü’l-Mücâhidîn ve Behcetü’z-Zâkirîn (Sufi ve Ulemâ Biyografileri). I-II. c. Haz. İ. İpek. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Khalily, R. (2009). Sultân Mahmûd bin Sultân Bürhâneddîn Geylânî’nin ‘Akâ’id-i Evliyâ’-i Seb‘a isimli eseri (inceleme-metin-dizin). (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Kuhistânî, Nurbahş. (1397). Silsiletü’l-Evliyâ (M. T. Dânişpejûh, Ed.). S. H. Nasr (Ed), Ceşnnâme-i Henri Korbin (ss.1-61). Tahran: Müessese-i Mutala‘ât-ı İslâmî.
• Lambton, A. (2011). Ortaçağ İran’ında sufiler ve devlet (M. Zengin, Çev.). Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 30(50), 211-230. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tariharastirmalari/issue/47752/603189
• Lâmiî Çelebi (1289). Tercüme-i Nefehâtü’l-Üns (Fütûhu'l-Mücâhidîn li-Tervîhi Kulûbi'l-Müşâhidîn). İstanbul.
• Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlu (2009). Əxbarnamə: Talış xanlığı tarixindən (Ə. Hüseynzadə, Çev.). Bakı: Dizayn EL MMC.
• Musalı, N. (2019). Şeyh Zâhid Geylânî ve Menâkıbı. Kastamonu: Hz. Pir Şeyh Şa‘bân-ı Veli Kültür Vakfı Yayınları.
• Mûsevî, S. A. (1353). Medfen-i Şeyh Zâhid-i Gîlânî kocâst? Mecelle-i Hüner ve Merdüm, 145, 82-86.
• Muvahhid, S. (1381). Safiyyüddîn-i Erdebîlî: Çehre-i ‘asîl-i tasavvuf-i Azerbaycan. Tahran: İntişârât-ı Tarh-ı Nou.
• Nefîsî, S. (1307). “Şeyh Zâhid Gîlânî ve makbere-i û der Şeyhânever”, Mecelle-i Ferheng, 4(1), 4-11.
• Nemət, M. (2010). Azərbaycanda pirlər. Bakı: Elm və təhsil.
• Neymat, M. (1991). Korpus epigrafiçeskix pamyatnikov Azerbaydjana. Tom 1. Baku: Elm.
• Nişati, Mövlana Məhəmməd ibn Hüseyn Katib (2006). Şeyx Səfi təzkirəsi: “Səfvətü’s-səfâ”nın XVI əsr türk tərcüməsi (M. Nağısoylu, S. Cabbarlı & R. Şeyxzamanlı, Ed.). Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar İnstitutu.
• Piriyev, V. (2003). Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə. Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu.
• Potter, L. G. (1994). Sufis and Sultans in Post-Mongol Iran. Iranian Studies, 27(1-4), 77-102. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/4310887
• Safâ, Z. (1378). Târîh-i Edebiyyât der İran. Cilt: 3, Bahş: 1. Tahran: İntişârât-ı Firdevs.
• Salihoğlu, M. (2009). Sâmirî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 36, 78-79.
• Səid Əli Kazım bəy oğlu (2000). Cəvahirnamei-Lənkəran (R. Şeyxzamanlı, Çev.). Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar İnstitutu.
• Şah, S. (2007). Safvetü’s-Safâ’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin hayatı, tasavvufî görüşleri ve menkıbeleri. (Doktora Tezi. I-II), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Şəfiyev, Ə. (2008). Astara rayonunun tarixi memarlıq abidələri. Bakı: Nurlan.
• Şəfiyev, Ə. (2010). Azərbaycanın Astara bölgəsində olan inanc yerləri və onların mənşəyi. Bakı: Elm və təhsil.
• eş-Şeybî, M. (1387). Teşeyyu‘ ve tasavvuf tâ âgāz-ı sede-i devâzdehom-i hicrî (A. R. Zekâvetî Karagözlü, Çev.). Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr-i Kebîr.
• Tabîbzâde Mehmed Şükri Efendi (2006). Silsilenâme-i Sûfiyye. Haz. Muhiddin Usta. (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Terbiyet, M. A. (1314). Dânişmendân-ı Azerbaycan. Tahrân: Matbaa-yı Meclis.
• Trimingham, J. S. (1971). The Sufi Orders in Islam. London: Oxford University Press.
• Zerrînkûb, A. (2017). Sûfî Mirasının Değeri (A. Çelik, Çev.). İstanbul: Visal Yayınları.