Devletin Modern ve Dini Veçheleri: Irak Şam İslam Devleti (IŞİD) Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 3, 587 - 605, 31.12.2024

Buse Nur Yazıcı

https://doi.org/10.17218/hititsbd.1434946

Öz

Bu çalışma, modern anlamda devlet ve İslam’da devlet anlayışı arasında benzerlik ve farklılıklara odaklanmaktadır. Modern seküler devletin üstün hukuk normlarına uygun yönetim anlayışı ve özgürlüklerin korunduğu sistemsel yapısı ile İslam devletinin dini ilkelere dayandırdığı, hukukunun şer’i yasalara bağlı yürütüldüğü, devletin ahlaki çerçevesinin bu yasalarla belirlendiği yapıyı incelemektedir. İslam devleti ile modern devlet arasındaki ilişkininin daha iyi anlaşılması adına karşılaştırmalı bir analizi de sunulmaktadır. Çalışmada, Irak Şam İslam Devleti (IŞİD) örneği üzerine odaklanarak modern devlet ve İslam devleti uygulamalarının yapısı detaylandırılmıştır. Modern devletler, ortaya çıktığındaki hâkim görüşlerden olan milliyetçilik, hukukun üstünlüğü, sekülerizm gibi değerlere dayanmaktadır. İslam devleti ise halifelik liderliğinde din ve devletin bir arada yürütüldüğü, Kur’an ve Sünnet öğretilerinin ana kaynak olarak gösterildiği yapılanmalardır. Bilinenin aksine sabit ya da tek tip bir model olmadığı aksine farklı bağlam ve koşullara uyum gösteren esnek ve çeşitli bir model yapılanmadır. 2013 yılında El- Kaide bünyesinden ayrılarak kurulan IŞİD, İslam’ı kendi yorumlamalarına göre uygulamaya koymuş ve uygulamalarında şiddet, insan hakları ihlalleri ve katliamlar gibi eylemleri kullanmıştır. IŞİD, bürokrasisi, sofistike propaganda mekanizmaları ve teknoloji kullanımı ile modern devlet unsurlarını benimsemekteyken eş zamanlı olarak şeriat ve halifelik sistemi gibi unsurları da bünyesinde taşımaktadır. IŞİD’in yükselişi, geleneksel olmayan devlet altı aktörlerin devlet kurmak ve sürdürmek için hem dini unsurlardan hem de modern unsurlardan yararlanabildiği ve aslında 21. Yüzyıl içerisinde devlet olabilmenin değişen doğasına dair anekdotları da içermektedir. IŞİD her ne kadar devlet olma arzusunu gerçekleştirememiş veya sürdürememiş bir aktör olsa da değişen devlet doğasının geleneksel stratejilerin bu tür melez oluşumlu aktörlere karşı etkili olamayabileceğinden küresel güvenlik için yeni zorluklar da ortaya çıkarmaktadır. Günümüzde IŞİD, bir devlet olma iddiasını başarıp başaramadığı muğlaklık taşıyan bir örgüttür. Halifeliği siyasi bir güç olarak da kullanmak istemiştir. Tüm İslam dünyasının lideri olma arzusu bulunmaktadır. IŞİD’in hedefine ulaşabilmesi için modern devlet anlayışındaki unsurları da sağlaması gerekmektedir. Modern anlamda devlet olmak ya da devlet olarak tanınmak da belli koşullara bağlanmıştır. Meşruiyetinin halka bağlı olması, toprak bütünlüğü ve egemenlik hakları gibi koşullar modern devlet olarak tanınmak için gereklidir. Uluslararası toplum tarafından tanınmak ve kabul edilmek devletin en önemli unsuru olan egemenlik unsurunu tanımlamak için kullanılır. Bu sebeple tanınırlık önem arz etmektedir. İslam devleti anlayışına göre kurulduğunu iddia eden IŞİD’in İslam devlet anlayışını ne derece yorumladığı ve uyguladığı da çalışmada detaylı şekilde incelenmiştir. IŞİD’in yükselişine katkı sağlayan tarihsel, ideolojik, sosyal ve politik faktörleri ve IŞİD’in devlet kurmak ve sürdürmek için hangi unsurları nasıl kullandığı da çalışmada detaylandırılmıştır. Makale modern ve dini yönleri olan devlet anlayışlarının bir arada bulunma zorunluluğunun IŞİD için bir kazanç mı yoksa bir yükümlülük mü olduğunun da altı çizilmektedir. Bu çalışma, yönetimsel ve yapısal olarak farklılık gösteren iki devlet anlayışının karşılaştırılıp bu devlet anlayışlarına göre IŞİD’in devlet olarak kabul edilmemesinin sebeplerini teorik bir çerçeveden ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda İslam devletinin teorik çerçevesinin irdelenmesinde Kur’an ve İslam tarihi kitaplarından, modern devletin teorik çerçevesinde ise devlet tarihi ve teorisyenlerinin tanımlarından yararlanılmıştır. IŞİD’in amaç ve yöntemlerinin araştırılmasında da IŞİD’in medya araçları olan dergilerden faydalanılmıştır. Çalışma dini ve modern iki devlet anlayışının karşılaştırılması ve hibrit aktörlerin bu konunun neresinde durduğunu gözlemlemek açısından literatürdeki boşluğun doldurulmasında önemlidir.

Anahtar Kelimeler

İslam Devleti, Modern Devlet, Egemenlik, IŞİD, Selefilik, Şeriat

Modern and Religious Aspects of the State: A Study on the Islamic State of Iraq Syria (ISIS)

Öz

This study explores the parallels and distinctions between the modern and Islamic conceptions of statehood. It juxtaposes the systemic structures of two types of states: the modern secular state, characterized by governance based on superior legal norms and the protection of freedoms, and the Islamic state, where governance is rooted in religious principles, law is derived from Sharia, and morality is dictated by these laws. The Islamic State of Iraq and Syria (ISIS) is used as a case study to illustrate the structure of the modern state and the practices of the Islamic state. Modern states fundamentally hinge on values such as nationalism, the rule of law, and secularism, which were the prevailing ideologies at their inception. In contrast, an Islamic state is a system where religious and state affairs are jointly managed under the leadership of the Caliphate, with the teachings of the Qur’an and Sunnah serving as the primary source. Contrary to common perception, it is not a rigid or uniform model, but rather a flexible and diverse structure that adapts to various contexts and conditions. Established in 2013 following its split from Al-Qaeda, ISIS has adhered to its unique interpretation of Islam, resorting to violence, committing human rights abuses, and executing massacres as part of its practices. ISIS amalgamates elements of a modern state, including its bureaucracy, sophisticated propaganda mechanisms, and use of technology, while also integrating elements of Sharia and the Caliphate. The emergence of ISIS serves as anecdotal evidence of the evolving nature of statehood in the 21st century, where unconventional sub-state actors can harness both religious and modern elements to establish and sustain states. While ISIS is an entity that has failed to achieve or sustain its statehood aspirations, the evolving nature of statehood poses new challenges for global security, as traditional strategies may not be effective against such hybrid entities. Currently, ISIS is an organization with an ambiguous claim to statehood. For ISIS to realize its objective, it must also incorporate elements of a modern state. In the modern context, statehood or recognition as a state is contingent upon certain conditions. Factors such as the legitimacy of the populace, territorial integrity, and sovereign rights are crucial for recognition as a modern state. Recognition and acceptance by the international community are used to define the state’s most critical element, which is sovereignty. Therefore, recognition holds significant importance. This study also offers a detailed analysis of the extent to which ISIS, which claims to be founded on the concept of the Islamic state, interprets and implements this concept. The article further delves into the historical, ideological, social, and political factors that have contributed to the rise of ISIS, and how ISIS has leveraged these factors to establish and maintain a state. It also highlights the question of whether the coexistence of modern and religious aspects of statehood is a boon or a bane for ISIS. This study aims to juxtapose two distinct administrative and structural conceptions of the state, and endeavors to shed light on why ISIS is not recognized as a state according to these conceptions, within a theoretical framework. The Qur’an and Islamic history books are utilized in this study to analyze the theoretical framework of the Islamic state. Simultaneously, the definitions provided by state history and theorists are employed to comprehend the theoretical framework of the modern state. ISIS journals, which function as the media tools of ISIS, are also scrutinized to investigate the organization’s objectives and methods. This research holds significance as it bridges a gap in the literature by comparing the understanding of religious and modern states, and assessing the stance of hybrid actors in this context.

Anahtar Kelimeler

Islamic State, Modern State, Sovereignty, ISIS, Salafism, Sharia

Kaynakça

• Abubaker, S. (2020). IŞİD’in ideolojisi: Cihadi selefilik. Lectio Socialis, 2(2), 97-112. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1196229
• Acar, C. (2017). Siyer kaynaklarına göre akabe görüşmeleri. Turkish Studies, 12(10), 1-20. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11973
• Adıgüzel, A., & Çakan, B. (2019). Emevîler döneminde gayrimüslim istihdamı, İstem, 17(34), 41-132/661-750. https://doi.org/10.31591/istem.595745
• Akbulut, İ. (2015). Devlet, unsurları ve kişiliği. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 159-177. Erişim adresi: https://www.acarindex.com/pdfs/815547
• Apak, A. (2014). Ana hatlarıyla İslam tarihi. (12. Baskı). İstanbul: Ensar Temel Kültür Dizisi
• Arab News. (2015). Grand mufti: Fighting terror is Islamic duty. Erişim adresi: https://www.arabnews.com/featured/news/708161
• Arslanel, M., & Eryücel, E. (2011). Modern devlet anlayışının felsefi temelleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15, 1-20. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunisosbil/issue/2828/38311#article_cite
• Bunzel, C. (2015). From paper state caliphate: the ideology of Islamic State. The Brookings Project on U.S. Relations with the Islamic World. 19(1). Erişim adresi: https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/06/The-ideology-of-the-Islamic-State-1.pdf
• Büyükkara, M. (2014). Günümüzde selefilik ve islami hareketlere olan etkisi. Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. İstanbul. Erişim adresi: https://www.academia.edu/36478952/G%C3%BCn%C3%BCm%C3%BCzde_Selefilik_ve_%C4%B0slami_Hareketlere_Olan_Etkisi
• Byman, D. (2016). ISIS vs. Al Qaeda: What’s the difference and does it matter? Global Georgetown. Erişim adresi: https://global.georgetown.edu/features/isis-vs-al-qaeda-what-s-the-difference-and-does-it-matter
• Chulov, M. (2014). Abu Bakr al-Baghdadi: the ISİS chief with the ambition to overtake al-Qaida. The Guardian. Erişim adresi: https://www.theguardian.com/world/2014/jul/06/abu-bakr-al-baghdadi-isis
• Çöllü, İ. (2019). Devletin kökenleri ve gelişimiyle ilgili teoriler. [Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi, Ankara
• Çuçak, M. (2016). İslam hukuk literatüründe dârulislâm ve dârulharb’ın sınırları. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(1), 205-225. Erişim adresi: https://www.acarindex.com/pdfs/16521
• Dabıq. (2014). The Commands of Allah to İbrahim. Sayı 1
• Dabıq. (2014). From Hijrah to Khilafah. Sayı 1
• Dabıq. (2015). A Fatwa for Krurasan. Sayı 10
• Dabıq. (2015). Foreword. Sayı 10
• Demirci, A. (2012). Medine vesikası: oluşum süreci ve zimmet antlaşmalarına etkisi. İSTEM , 19, 253-271. Erişim adresi: https://vdocuments.site/medine-vesikasi-soereci-ve-zimmet-254-i-s-t-t-m-192012-abdurrahman-demirci-birok.html?page=1
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (t.y). Bakara 2/208. Kur’an Yolu Tefsiri (Cilt 1, ss.408-409). Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Bakara-suresi/215/208-ayet-tefsiri
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (t.y.). Hac 39. Kur’an Yolu Tefsiri (Cilt 3, ss.736-738). Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Hac-suresi/2634/39-41-ayet-tefsiri
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (t.y.). Maide 5/8. Kur’an Yolu Tefsiri (Cilt 2, ss.229). Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/M%C3%A2ide-suresi/677/8-ayet-tefsiri
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (t.y.). Muhammed 4. Kur’an Yolu Tefsiri (Cilt:5, ss.47-48). Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Muhammed-suresi/4549/4-ayet-tefsiri
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (t.y.). Nahl 16/91. Kur’an Yolu Tefsiri (Cilt 3, ss.436). Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nahl-suresi/1992/91-ayet-tefsiri
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (t.y.). Nisa 4/58. Kur’an Yolu Tefsiri (Cilt 2, ss.81-83). Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nis%C3%A2-suresi/551/58-ayet-tefsiri
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (t.y.). Nisa 4/90. Kur’an Yolu Tefsiri (Cilt 2, ss.112-113). Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nis%C3%A2-suresi/583/90-ayet-tefsiri
• Erdoğan, A. (2018). El Kaide, IŞİD ve Boko Haram. Ankara: Berikan Yayınevi
• Fığlalı, E. (1996). Gadir-i Hum. TDV İslam Ansiklopedisi, 13(2), 279-280 Erişim Adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/gadir-i-hum
• Gellner, E. (1992). Uluslar ve Ulusçuluk. (Çev. B. Ersanlı – G. G. Özdoğan). İstanbul: İnsan Yayınları
• Gündoğdu, A. (2019). Savaşın değişen karakteri üzerine: Irak’ın IŞİD’le mücadele stratejileri. [Yüksek lisans tezi]. Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa
• Güneş, G. A. (2015). Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlere bakışı ve klasik dönem millet sistemi. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, 1(2), 1-30 Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/pub/skad/issue/21059/226727
• Gürbüz, A. (2022). Kabileden modern devlete kutsallığın inşası. (Yn:736988) [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara
• Heras, P.L. (2022). How ISIS recruits its members. Global Affairs and Strategic Studies. University of Navarra. Erişim adresi: https://en.unav.edu/web/global-affairs/como-recluta-el-isis-a-sus-miembros
• Heywood, A. (2013). Siyaset. (Çev. B.B. Özipek, A. Gündoğdu, & A. Özipek). 4. Baskı. Ankara: Adres Yayınları
• Hobbes, T. (2007). Leviathan. (Çev. Semih Lim). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
• Karaman, H., Çağrıcı, M., Dönmez, İ. K., & Gümüş, S. (2009). Kur'an yolu tefsiri (Cilt 1-5) Diyanet İşleri Başkanlığı. Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir
• Kerküklü, Ö. (2022). Ortadoğu’da Terörün Sosyo-Psikolojik Alt Yapısı: Taliban, El-Kaide ve Daeş Örneği. [Yüksek Lisans Tezi]. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya
• Koca, F. (2015). Selefilik. İlahiyat Akademi Dergisi, 1(1-2)
• Konstantiniyye. (2015a) “Öldürürler ve öldürülürler”, Sayı 1
• Konstantiniyye. (2015a) “Ölülere Kur’an dirilere demokrasi”, Sayı 1
• Konstantiniyye. (2015b) “İslam devleti kürtlerle neden savaşmaktadır?”, Sayı 2
• Kutlu, S. (2006). Mürcie. TDV İslam Ansiklopedisi, 3(2), 41-45. Erişim adresi: https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/32/C32010380.pdf
• Macit, A. (2018). Çağdaş İslam düşüncesinde hilafet anlayışları. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 22(2), 833-858. https://doi.org/10.18505/cuid.442823
• Mankan, V., & Türkoğlu, G. (2020). İslam âlimlerinin düşünceleri ekseninde “İSLAM devleti” anlayışı. İktisadi ve İdari Yaklaşımlar Dergisi, 2(2), 202-222. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1369029
• MECS (Middle East Studies Center). (2015). "Who are the Shi'is?”, The Ohio State University. Erişim adresi: https://mesc.osu.edu/news/who-are-shiis
• Oosterveld, W., & Bloem, W. (2017). The rise and fall of ISIS. the hague centre for strategic studies. Erişim adresi: https://hcss.nl/wp-content/uploads/2017/02/The-Rise-and-Fall-of-ISIS.pdf
• Oppenheimer, F. (1984). Devlet. (Çev. A. Şenel & Y. Sabuncu). Ankara: Kaynak Yayınları
• Öden, M. (2019). İslam devletinin temel kavramları ve kurumsal dayanakları. [Yüksek Lisans Tezi]. Çukurova Üniversitesi, Adana. Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=aEzj_IdWAsjiSAfK3qwrBibG2BNBBz_bxHcr1wbiKoPxOwrHWYgnmRIbU-mAMKnj
• Özcan, M. S. (2019). Westphalia devletler sistemi ve modernleşmenin geleneksel dünyanın büyük güçleri olan imparatorluklara etkisi. Jebpir, 49-62. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/843945
• Özervarlı, M. (2009). Selefiyye. Türk İslam Ansiklopedisi (Cilt 36, ss.399-402). Türkiye Diyanet Vakfı. Erişim Adresi: https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/36/C36011967.pdf Özel, A. (1993). Dar-Ül Harp. İslam Ansiklopedisi (Cilt 8, s.536). Türkiye Diyanet Vakfı. Erişim adresi: https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/8/C08003249.pdf
• Özkaya, Ö. (2020). Devlet olgusu üzerine bir değerlendirme. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, 16, 317-352. https://doi.org/10.18771/mdergi.848419
• Özkaya, Ö. (2021). Egemenlik kavramının gelişim serüveni: klasikten küresele. Uluslararası İlişkiler ve Diplomasi Dergisi. 4(1), 46-61. https://doi.org/10.51763/uid.890601
• Özpek, B., & Yağış, Y. (2019). Rekabetçi cihatçılık: cihatçı de facto devletlerin hayatta kalma stratejilerini anlamak. All Azimuth: A Journal of Foreign Policy and Peace, 8(1), 23-36. https://doi.org/10.20991/allazimuth.376259
• Pazarcı, H. (1989). Uluslararası Hukuk Dersleri (II. Kitap). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları
• Pierson, C. (2004). The Modern State. 2nd edition, Routledge
• Rajkowska, A. (2017). Cihatçı örgütler ve kadın katılımı: IŞİD örneği. [Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi, Ankara. Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=vbVkXe1KChYWNElr1MuLZnjmZWzGY8EPGvv-U43dA5MGKGJejAdQXOmZvqlY-6-g
• Robinson, N. (1998). Eş'ariyye ve Mu'tezile. Rooutledge. Erişim adresi: https://www.muslimphilosophy.com/ip/rep/H052
• Rousseau, J.-J. (2013). Toplum Sözleşmesi, (çev. Vedat Günyol), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
• Rumiyah. (2016). Haksızlıkları takip etme merkez ofisinin emiriyle röportaj. Sayı 1
• Rumiyah. (2016). Semboller mi putlar mı?, Sayı 1
• Sputnik. (2016). IŞİD’den korkunç fetva: yakarak öldürmek caiz. Erişim adresi: https://sputniknews.com.tr/20161208/isidden-korkunc-fetva-yakarak-oldurmek-caiz-1026211915.html
• Sreenivasan, H. (2014,). Islamic state group uses only half of a Quran verse to justify beheadings see what’s in the other half. PBS NewsHour. Erişim adresi: https://www.pbs.org/newshour/world/isis-uses-half-quran-verse-justify-beheadings-see-whats-half
• Şenol, D., Erdem, S., & Erdem, E. (2016). IŞİD: küresel bir terör örgütü. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26(2), 277-292. https://doi.org/10.18069/firatsbed.346936
• Şimşir, M. (2017). İslam devletinin ilk kuruluş ve kurumsallaşma süreci. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 38(2), 274. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/susbed/issue/61818/924934
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2013). Türkiye’nin DAEŞ’le mücadelesi ve yabancı terörist savaşçılar konusuna yaklaşımı. Erişim adresi: https://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-yabanci-terorist-savascilarla-mucadelesi.tr.mfa
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2023). OECD ülkelerinde demografik eğilimler ve muhtemel etkileri. Erişim adresi: https://www.mfa.gov.tr/oecd-ulkelerinde-demografik-egilimler-ve-muhtemel-etkileri.tr.mfa
• Tilly, C. (1985). War making and state making as organized crime. Cambridge University Press
• Tilly, C. (2014). Demokrasi. (çev. Ebru Arıcan), 2. Baskı. Ankara: Phoenix Yayınevi
• Toth, Z. (2023). Theories on Sovereignty. Central European Journal of Comparative Law, 4(1), 175-195. https://doi.org/10.47078/2023.1.175-195
• Townsend, M. (2018). The core ISİS manual that twisted Islam to legitimise barbarity. The Guardian. Erişim adresi: https://www.theguardian.com/world/2018/may/12/isis-jihadist-manual-analysed-rebutted-by-islamic-scholar
• U.S. Department of The Treasury. (2018). U.S. treasury imposes sanctions on assad regime’s key ISIS intermediary and a petroleum procurement network. Erişim adresi: https://home.treasury.gov/news/press-releases/sm474
• Uçar, S. (2022). Bir dini terörizm sorunsalı: IŞİD örneği. [Yüksek Lisans Tezi]. Kapadokya Üniversitesi, Nevsehir.
• Weber, M. (2014). Toplumsal ve Ekonomik Örgütlenme Kuramı, (çev. Özer Ozankaya), 2. Baskı. İstanbul: Cem Yayınevi
• Wellhausen, J. (1989). İslamiyet’in ilk devrinde dini-siyasi muhalefet partileri, (çev. Fikret Işıltan) İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Wilson Center. (2014). Muslims against ISIS, Part 1: Clerics & Scholars. Erişim adresi: https://www.wilsoncenter.org/article/muslims-against-isis-part-1-clerics-scholars
• Yalar, M. (1998). İslam hukukunda devletlerarası anlaşmalar. Uludağ Üniversitesi, 7(7), 409-452. Erişim adresi: https://isamveri.org/pdfdrg/D00193/1998_7/1998_7_YALARM.pdf
• Yazır, E. (1938). “Hak Dini Kur’an Dili”, (Cilt 1-6). İstanbul: Matbaa-i Amire. Erişim Adresi: http://www.enfal.de/t_elmalili_index.htm
• Yüce, M. (2021). İslam ekonomisinde temel ilkeler. İlahiyat Akademi Dergisi, 13, 57-96. https://doi.org/10.52886/ilak.888911
• Yücesoy, H. (2023). Disenchanting the caliphate: the secular discipline of power in abbasid political thought. Colombia University
• Zabunoğlu, H. G. (2018). Günümüzde ulus-devlet. Erciyes Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 13(1), 535-559. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/eruhfd/issue/37046/425657
• Zabunoğlu, H., & Sönmez, E. (2023). Terörün finansmanının önlenmesine ilişkin uluslararası düzenlemeler kapsamında teröre finansman sağlama suçu ve lafarge örneği. Uluslararası İnsan Çalışmaları Dergisi, 6(1), 99-117. https://doi.org/10.35235/uicd.1308438