İznik (Nicaea) Roma Tiyatrosu Mimarisine Dair Bazı Gözlemler

Yıl 2025, Sayı: 15, 113 - 142, 15.05.2025

Aygün Ekin Meriç , Ali Kazım Öz

https://doi.org/10.37879/hoyuk.2025.1.113

Öz

Bursa’nın İznik ilçesinde yer alan Nicaea antik kenti, Helenistik Dönem’den Osmanlı Dönemi’ne kadar bölgenin önemli bir merkezi olma özelliğini korumuştur. Roma Dönemi kalıntılarının büyük çoğunluğu zarar gören ya da geleneksel konut dokusunun altında kalan kentte, bu döneme tanıklık eden en anıtsal yapı tiyatrodur. Tiyatronun yapım aşamasına dair ilk gerçek bilgiler, Bithynia’ya vali olarak atanan tarihçi, yazar Genç Plinius ve İmparator Traianus arasında geçen mektuplar sayesinde edinilmiştir. Mektuplarda bahsedilen bütün ayrıntılar, yapım aşamasındaki değişiklikler ve eklemeler son yıllarda yapılan kazı çalışmalarıyla kanıtlanmıştır. İznik tiyatrosu, tonoz ve kemer teknolojisi ile tamamen ayağa kaldırılan oturma sıraları (ima cavea) ile Türkiye sınırları içerisindeki tek örnektir. Alt caveayı taşıyan trapezoidal tonozlar, orta caveayı taşıyan beşik tonozlar ve üst caveayı taşıyan paye ayakları inşaatın yükselmesinin yanında sirkülasyonu da rahatlatır. Özenli bir işçilikle yapılan Nicaea tiyatrosu, çağdaşı tiyatrolar ile karşılaştırıldığında Roma karakterinde fakat Anadolu’ya özgü bir yapıdır ve bu açıdan mutlaka korunması gerekli mimari miras niteliğe sahiptir. Özellikle; yapım aşamalarıyla ilgili güvenilir tarihi bilgilerin olması, farklı kültür katmanlarını barındırması, hibrit planda tasarlanması, tonozlu altyapıyla yükseltilmesi ve Anadolu tiyatrolarında sık rastlanmayan Bazilika mekânına sahip olması gibi özellikleriyle öne çıkmaktadır. İznik Roma Tiyatrosu Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projesi, yapının çok katmanlı özelliğinin korunması, fiziksel tahribatın önlenmesi ve koruma ilkelerine uygun olarak gelecek nesillere aktarılması amacıyla 2024 yılında uygulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mimari, Arkeoloji, Roma Dönemi, İznik, Tiyatro

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Bu çalışma Dokuz Eylül Üniversitesi BAP Koordinasyon Birimi projeleri tarafından desteklenmiştir. Proje Numaraları: 2018.KB.SOS.012 ve 2019.KB.SOS.006.

Teşekkür

2016-2024 yılları arasında yürütülen kazı çalışmalarında ayni desteklerinden dolayı Kültür ve Turizm Bakanlığı, Türk Tarih Kurumu, Dokuz Eylül Üniversitesi, Bursa Büyükşehir Belediyesi ve İznik Belediyesi'ne teşekkür ederiz.

Some Observations on the Architecture of the Roman Theatre of Iznik (Nicaea)

Öz

The ancient city of Nicaea, located in the Iznik district of Bursa, preserved its feature of being an important center from the Hellenistic Period to the Ottoman Period. In the city, where most of the remains from the Roman period have either been damaged or lie buried beneath the traditional residential area, the most monumental structure attesting to this period is the theatre. The first reliable information regarding the construction stages of the theatre has been obtained through the correspondence between historian and writer Plinius the Younger, who was appointed as the governor of Bithynia, and Emperor Trajan. All details mentioned in the letters, including the changes and additions made during the construction stages, have been confirmed through recent excavations. The Nicaea theatre is the only example within Türkiye’s borders where seating rows (ima cavea) have been fully restored using vault and arch technology. The trapezoidal vaults supporting the lower cavea, the barrel vaults supporting the middle cavea, and the pillars supporting the upper cavea contribute to the structure of the building while also facilitating human circulation. Built with meticulous craftsmanship, the Nicaea theatre is a structure that reflects Roman characteristics while also embodying a uniquely Anatolian identity when compared to its contemporaries. As such, it possesses architectural heritage value that must be preserved. Especially; It stands out with its features such as having reliable historical information about the construction stages, hosting different cultural layers, designing in a hybrid plan, being elevated with a vaulted infrastructure, and having a basilica space, which is not common in Anatolian theatres. In 2024, The Recording, Restitution, and Restoration Project of the Roman Theatre at Nicaea have been applied to protect the multi-layered character, prevent physical destruction and transfer to the future generations in accordance with conservation principles.

Anahtar Kelimeler

Architecture, Archaeology, Roman, Nicaea, Theatre

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the works referred are mentioned in the bibliography.

Destekleyen Kurum

This study was supported by the projects of Dokuz Eylül University BAP Coordination Unit. Project Numbers: 2018.KB.SOS.012 and 2019.KB.SOS.006.

Teşekkür

We would like to thank the Ministry of Culture and Tourism, Turkish Historical Society, Dokuz Eylül University, Bursa Metropolitan Municipality and Iznik Municipality for their in-kind support in the excavation carried out between 2016-2024.

Kaynakça

• Abbasoğlu-Delemen 2003 Abbasoğlu, H.-Delemen, İ., “Remains from Ancient Nicaea”, İznik Throughout History, eds. I. Akbaygil-İ. Delemen-O. Aslanapa, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 189-197.
• Akyol 2016 Akyol, A. A., İznik Tiyatrosu ve Çevre Yapıları Malzeme Analizi Raporu, Ankara.
• Alanyalı 2007 Alanyalı, H. S., “Side Tiyatrosunda Yeni Yapılan Araştırmalar Işığında Scaenae Frons Kaset Kabartmaları ve Dionysos Frizi”, Side’ye Emek Verenler Sempozyumu, 20-22 Nisan 2007, Antalya, 84-91.
• Bieber 1961 Bieber, M., The History of the Greek and Roman Theatre, Princeton University Press, New Jersey.
• Bomgardner 2016 Bomgardner, D. L., “The Theatre-Temple Complex at Leptis Magna: Multiple Dimensions of Functionality or There’s More Than One Way to Act on the Emperor”, Theatrebauten als Teil Monumentaler Heiligtümer in den Nortwestlichen Provinzen des Imperium Romanum: Architektur- Organisation-Nutzung, Internationals Kolloquium in Augusta Raurica, 18-21 September 2013, Forschungen in August 50, Muttenz, 63-80.
• Bosch 1948 Bosch, C., “Nikaia (İznik) Bayram Oyunları”, Belleten, XII/46, 325-349.
• Boz 2006 Boz, B., Structural Analysis of Historic Aspendos Theatre, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Middle East Technical University, Ankara.
• Cassius Dio 1914 Cassius Dio, Roman History, trans. E. Cary–H. B. Foster, London.
• Doğancı 2001 Doğancı, K., “Bursa ve Civarını Etkileyen Depremler (M.S. 4. Yüzyıla Kadar)”, Bursa Yöresi’nin Depremselliği ve Deprem Tarihi, ed. N. Abacı, Uludağ Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Bursa, 61-66.
• Doğancı 2015 Doğancı, K., “Antik Kaynaklar Işığında Eskiçağ’da Nikomedia (İzmit) ve Civarını Etkileyen Depremler”, Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, 4-6 Nisan 2015, İzmit, 119-130.
• Doğancı 2019 Doğancı, K., “Hellespontos ve Çevresini Etkileyen Depremler (MÖ 3000-MS 6. yy)”, History Studies, 11/2, 535-555. Dörpfeld-Reisch 1907 Dörpfeld, W-Reisch, E., Das Griechische Theatre, Legare Street Press, Athens.
• Duceroy-Audin 1960 Duceroy, A.-Audin, A., “Le rideau de scène du Théâtre de Lyon”, Gallia, 18, 57-82.
• Durm 1881 Durm, J., Die Baukunst der Griechen, in Handbuch der Architektur. Zweiter Theile: Die Baustile, 1. Band, Darmstadt.
• Ekin Meriç 2018 Ekin Meriç, A., “Hellenistic Pottery Found in the Roman Theatre of Nicaea”, Jahreshefte Des Österreichischen Archaologischen Institutes in Wien, 87, 85-122.
• Ekin Meriç 2019 Ekin Meriç, A., “İznik Tarihini Simgeleyen Bir Anıt: Antik Roma Tiyatrosu”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 21/2, 339-355.
• Ekin Meriç vd. 2018 Ekin Meriç, A.-Öz, A. K.-Köşklük Kaya, N.-Kaya, F. H.-Kardoruk, N., “İznik Roma Tiyatrosu 2016 Yılı Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 39. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Bursa, 285-300.
• Ekin Meriç vd. 2019 Ekin Meriç, A.-Öz, A. K.-Köşklük Kaya, N.-Kaya, F. H.-Kardoruk, N., “İznik Roma Tiyatrosu 2017 Yılı Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 40. Kazı Sonuçları Toplantısı, I, Ankara, 293-310.
• Erim 1976 Erim, K. T., “Excavations at Aphrodisias in Caria 1974”, Türk Arkeoloji Dergisi, 23/1, 25- 50.
• Eusebius 2008 Eusebius, Chronicle, trans. R. Bedrosian, New Jersey.
• Evans 2005 Evans, J. A., Arth C Humanities Through the Eras, Ancient Greece and Rome 1200 B.C.E -476 C.E., Thomson Gale, Detroit.
• Eyice 1988 Eyice, S., Nicaea İznik Tarihçesi ve Eski Eserleri, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi Yayını, İstanbul.
• Ferrero 1988 Ferrero, D. B., Batı Anadolunun Eskiçağ Tiyatroları, çev. E. Özbayoğlu, İtalyan Kültür Heyeti Arkeoloji Araştırmaları Bölümü Yayınları, Ankara. Fiechter 1914 Fiechter, E. R., Die Baugeschichtliche Entwicklung des Antiken Theatres, München.
• Gebhard 2012 Gebhard, E., “Discovery of the First Theatre at Stobi”, Folia Archaeologica Balkanica II, Skopje, 325-346.
• Gerkan 1921 Gerkan, A., Das Theatre von Priene, München.
• Hanson 1959 Hanson, J. A., Roman Theatre-Temples, Princeton University Press, New Jersey.
• Heberdey vd. 1913 Heberdey, R.-Niemann, G.-Wilberg, W., Das Theatre in Ephesos, II, Forschungen in Ephesos, Österreichischen Archaeologischen Institute, Wien.
• Heilmeyer 1970 Heilmeyer, W. D., Korinthische Normal kapitelle, Studien zur Geschichte der Römischen Architektur Dekoration, Kerle Verlag, Heidelberg.
• Horace 1989 Horace, Epistles Book II and Epistle to the Pisones (Ars Poetica), ed. N. Rudd, Cambridge.
• Iannace-Trematerra 2013 Iannace, G.-Trematerra A., “The Rediscovery of Benevento Roman Theatre Acoustics”, Journal of Cultural Heritage, 1-6.
• Isler 1994 Isler, H. P., “Ancient Architecture”, Teatri Greci e Romani, I, ed. P. C. Rossetto-G. P. Sartorio, Alle Origini Del Linguaggio Rappresentato, Roma, 86-124.
• Isler 2017 Isler, H. P., Antike Theatrebauten Ein Handbuch, Katalogband, Band 27, Österrichische Akademie Der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse Denkschrifte, 490 Band, Archaologische Forschungen, Verlag Der Österreichischen Akademie Der Wissenschaften Wien.
• İzmirligil 2012 İzmirligil, Ü., “The Theatre at Side”, Restoration and Management of Ancient Theatres in Turkey, Proceedings of Hierapolis International Symposium, eds. F. Masino-P. Mighetto-G. Sobra, Galatina, 89-102.
• Kardoruk 2020 Kardoruk, N., “İznik Roma Tiyatrosu Taş Eserleri Üzerine Bazı Gözlemler”, Propontis ve Çevre Kültürleri, ed. V. Keleş, Parion Studies III, Ege Yayınları, İstanbul, 435-450. Kardoruk 2022a Kardoruk, N., İznik (Nicaea) Tiyatrosu Taş Eserleri: Sütunlu Galeriler ve Çevresi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Kardoruk 2022b Kardoruk, N., “Yeni Bulgularla Birlikte İznik (Nicaea) Roma Tiyatrosu Kullanım İşlevleri ve Mimarisi”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 12/24, 31-62.
• Kaya 2000 Kaya, M. A., Anadolu’daki Galatlar ve Galatya Tarihi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir.
• Krinzinger-Ruggendorfer 2017 Krinzinger, F.-Ruggendorfer P., Das Theatre von Ephesos, Archaologischer Befund, Funde und Chronologie, Tafelband, Forschungen in Ephesos, Band II/1, Österreichischen Archaologischen Institut, Verlag Der Österreichischen Akademie Der Wissenschaften, Wien.
• Lubenau 1912 Lubenau, R., Beschreibung Der Reisen Des Reinhold Lubenau, II, trans. W. A. L. Sahm, Königsberg.
• Mansel 1962 Mansel, A. M., “Side Tiyatrosu”, Belleten, 26, 45-56.
• Montanari 2018 Montanari, V., “Restoration of the Theatre Marcellus, Almost One Hundered Years Later”, Loggia, 31, 40-53.
• Niemann vd. 1890 Niemann, G.-Petersen, E.-Lanckoronski, K. G., Städte Pamphyliens und Pisidiens I, Wien.
• Öz 2019 Öz, A. K., “Son Dönem Kazıları Bağlamında İznik Roma Tiyatrosu’nun Mimari Özellikleri”, Arkeoloji ve Sanat, 161, 1-10.
• Öz 2000 Öz, A. K., Batı Anadolu Hellenistik Dönem Tiyatroları Restitüsyon Önerileri ve Koruma Sorunları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Öz-Ekin Meriç 2021 Öz, A. K.-Ekin Meriç, A., İznik Roma Tiyatrosu, Homer Kitabevi, İstanbul.
• Özdilek 2011 Özdilek, B., Rhodiapolis Tiyatrosu ve Lykia Tiyatroları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Akdeniz Üniversitesi, Antalya. Özer-Korkmaz 2014 Özer, E.-Korkmaz H., “Tarihsel Süreçte Aizanoi Kentindeki Dört Yapıda Tahrip ve Koruma”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18, 11-20.
• Öztekin 2017 Öztekin, V., Side Agora-Tiyatro Kompleksi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Özüdoğru 2016 Özüdoğru, Ş., “Geç Antik Çağda Kibyra”, Cedrus, VI, 13-64.
• Parker 1997 Parker, H. N., “The Observed of All Observers: Spectacle, Applause and Cultural Poetics in the Roman Theatre Audience”, The Art of Ancient Spectacle, ed. B. Bergmann-C. Kondoleon, Studies in the History of Art, Center for Advanced Study in the Visual Arts, Semposium Papers XXXIV, Yale University Press, Washington DC, 163-179.
• Peschlow 2003 Peschlow, U., “The Churches of Nicaea/İznik”, İznik Throughout History, ed. I. Akbaygil-İ. Delemen-O. Aslanapa, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 201-218.
• Platner 1929 Platner, S. B., A Topographical Dictionary of Ancient Rome, rev. T. Ashby, London.
• Pliny 1969 Pliny, Pliny the Younger, Letters II, trans. B. Radice, Books 8-10, Loeb Classical Library, Cambridge.
• Plutarch 1906 Plutarch, Plutarch’s Lives, trans. J. Dryden, Boston.
• Pococke 1743 Pococke, R. A., Description of the East and Some Other Countries, II, Observations on the Island of the Archipelago, Asia Minor, Thrace, Greece and Some Other Parts of Europe, London.
• Scherrer 1995 Scherrer, P., Ephesos Der Neue Führer, Wien.
• Schneider 1943 Schneider, A. M., Die Römischen und Byzantinischen Denkmaler von İznik (Nicea), İstanbuler Forschungen, 16, Berlin.
• Schneider-Karnapp1938 Schneider, A. M.-Karnapp, W., Die Stadtmauer von Iznik (Nicaea), Istanbuler Forschungen 9, Berlin. Sear 2006 Sear, F., Roman Theatres an Architectural Study, Oxford University Press, London.
• Segal 1987 Segal, A., “Die Theaterbauten im Alten Palästina in Römisch-Byzantinischer Zeit: Eine historisch-archäologische Untersuchung”, Antike Welt, 18/1, 2-21.
• Sestini 1779 Sestini, D., Lettere odeporiche o sia viaggio per la peninsola di Cizico, per Brussa e Nicea. Livorno.
• Small 1983 Small, D. B., “Studies in Roman Theatre Design”, American Journal of Archaeology, 87/1, 55-68.
• Sobra 2012 Sobra, G., “The Analysis of the Fragments from the Scaenae Frons of the Theatre in Hierapolis”, Restoration and Management of Ancient Theatres in Turkey: Methods, Research, Results, ed. F. Masino-P. Mighetto-G. Sobra, Proceedings of the Hierapolis International Symposium, 7-8 September 2007, Universite Der Salento Scuola Di Specializzazione in Beni Archeologici, Dinu Adamesteanu, Archeologia Storia II, Salento, 183-204.
• Styler Aydın 2022 Styler Aydın, G., Der Zuschaerraum des Theatres von Ephesos, Forschungen in Ephesos, ed. S. Ladstatter-M. Steskal, Verlag Der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Band II/2, Wien.
• Strabon 1856 Strabon, The Geography of Strabo, trans. H. C. Hamilton, 2, London.
• Şahin 1979 Şahin, S., Katalog Der Antiken Inschriften des Museums von İznik (Nikaia), Stadt Gebiet und Die Nächste Umgebung der Stadt, Inschriften Griechischer Städte aus Kleinasien, Band 9, Teil: I, R. Habelt Verlag, Bonn.
• Şahin 2013 Şahin, S., “Antik Kaynaklar Işığında Tarihte Bithynia Depremleri”, Eskiçağ Yazıları 5, ed. E. Akyürek Şahin-B. Takmer-F. Onur, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1-16.
• Şahin-Merkelbach 1987 Şahin, S.-Merkelbach, R., Katalog Der Antiken Inschriften des Museums von Iznik (Nikaia). Inschriften Griechischer Städte aus Kleinasien, Testimonia, 10.3, R. Habelt Verlag, Bonn.
• Tacitus 1937 Tacitus, The Annals, trans. J. Jackson, 5, New York. Texier 1962 Texier, C., Asie Mineure Description Geographique Historique et Archeologique, Farmin Didot, Paris.
• Uçar 2001 Uçar, A., “A Study of the 2nd Diazoma of the Side Theatre”, Historical Constructions, ed. P. B. Lourenço-P. Roca, Guimarães, 217-226.
• Velleius Paterculus 1924 Velleius Paterculus, The Roman History, Loeb Classical Library, London.
• Vitruvius 1914 Vitruvius, The Ten Books on Architecture, trans. M. H. Morgan, Cambridge.
• Weber 1907 Weber, W., Untersuchungen zur Geschicte des Kaiser Hadrianus, Leipzig.
• Yalman 1981 Yalman, B., “İznik Tiyatro Kazısı 1980”, 3. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 31-34.
• Yalman 1992 Yalman, B., “İznik Tiyatro Kazısı 1990”, 13. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 377-402.
• Yalman 1993 Yalman, B., “İznik Tiyatro Kazısı 1991”, 14. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara, 181-204.
• Yalman 1996 Yalman, B., “1994 İznik Roma Tiyatrosu Kazısı”, 17. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 337-360.
• Yalman 2007 Yalman, B., “2005 Yılı Tiyatro Kazısı”, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, II, Ankara, 387-404.