Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea) Kazılarından Ele Geçen Haçlar

Yıl 2025, Sayı: 16, 149 - 174, 15.11.2025

Ayberk Enez , Şengül Aydıngün

Öz

Küçük buluntular, bulundukları alandaki sosyal yaşam ve inanç sistemi ve üretim hakkında bilgi veren önemli kültürel kalıntılardır. Küçükçekmece Göl Havzası Bathonea Kazılarında, 2010-2021 yılları arasında yürütülen çalışmalarda kıyı yerleşimleri üzerinde ticari ve dinî fonksiyonları olan yapı kompleksleri ortaya çıkarılmıştır. Bu alanlarda tespit edilen küçük buluntular içerisinde, takı üst grubunu oluşturan toplam 39 eserden, inanç sistemi ile ilgili bilgi veren 6 adet metal ve 1 adet taş buluntu makalemiz kapsamında incelenmiştir. Bu grubu oluşturan 7 haç, farklı tipolojik ve ikonografik özellikleri ile MS 6. yüzyıldan MS 12. yüzyıla kadar uzanan bir dönemin dinî pratikleri hakkında bilgi edinmemizi sağlamıştır. Aynı zamanda benzer nitelikteki eserlerin bulunduğu diğer yerleşimler ile karşılaştırma yapılması neticesinde bölgeler arasındaki kültürel paylaşımı ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bathonea , Haç , Litürji , Bronz , Geç Antik Dönem , Küçük Buluntu

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Teşekkür

Bu makale, Türk Tarih Kurumunun sağladığı proje desteği çerçevesinde yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçların bir ürünüdür. Verdikleri destekten dolayı Türk Tarih Kurumuna teşekkür ederiz.

Crosses From Küçükçekmece Lake Basin (Bathonea) Excavations

Öz

Small finds are important cultural remains that provide information about the social life, belief system and production in the area where they were found. In the Bathonea Excavations in the Küçükçekmece Lake Basin between 2010-2021, building complexes with commercial and religious functions were uncovered on the coastal settlements. Among the small finds identified in these areas, 6 metal and 1 stone finds, which provide information about the belief system, out of a total of 39 artifacts forming the upper group of jewelry, were examined within the scope of our article. The 7 crosses in this group, with their different typological and iconographic features, have provided us with information about the religious practices of a period extending from the 6th century AD to the 12th century AD. At the same time, it reveals the cultural exchange between the regions as a result of the comparison with other settlements where similar artifacts were found.

Anahtar Kelimeler

Bathonea , Crosses , Liturgy , Bronze , Late Roman Period , Small Findings

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the works referred are mentioned in the bibliography

Teşekkür

This article is a product of the results obtained from studies conducted within the framework of project support provided by the Turkish Historical Society. We would like to thank the Turkish Historical Society for their support.

Kaynakça

• Acara 1998 Acara, M., “Bizans Ortodoks Kilisesinde Liturji ve Liturjik Eserler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi C 15-1, 183-201.
• Acara Eser 2004a
• Acara Eser, M., “Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Bir Ermeni Haçı” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C 21-1, 143-151.
• Acara Eser 2004b
• Acara Eser, M., “Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’ndeki Bizans Maden Eserleri: Ağırlıklar ve Haçlar”, Araştırma Sonuçları Toplantıları, C 22-2, 57-64.
• Acara Eser 2007
• Acara Eser, M., “Litürjide ve Günlük Kullanımda Maden Sanatı”, ed. A. Ödekan, “Kalanlar” 12. ve 13. Yüzyıllarda Türkiye’de Bizans, İstanbul, 37-280.
• Acara Eser 2015
• Acara Eser, M., “Komana Kazısı Metal Buluntularından Bir Grup: Röliker Haçlar”, ed. D. B. Erciyas–M. N. Tatbul, Komana Ortaçağ Yerleşimi, İstanbul, 167-180.
• Acara Eser 2019
• Acara Eser, M.,“Objects from Daily Life at Komana: Jewelery”, ed. D. B. Erciyas–M. Acara Eser, Komana Small Finds, Settlement Archaeology Series 7, Mon. 2, 77-102.
• Acara Eser 2020
• Acara Eser, M., Bizans Maden Sanatı: Dini Törenlerde Kullanılan (Litürjik) Eşyalar, Ankara.
• Arık 2006 Arık, M. O., “Alanya Kalesi 2004 Yılı Çalışmaları” 27. Kazı Sonuçları Toplantısı, C 2, 213- 228.
• Aydın 2009 Aydın, A., “Hristiyan Dinindeki Martir-Aziz ve Rölik Kültürünün Kilikya-İsaurya Bölgesi Hıristiyanlığına Yansımaları”, Olba XVII, 63-82.
• Aydıngün 2017a
• Aydıngün, Ş., “Nehir-Göl-Deniz Birleşiminde Bir Kazı Yeri (İlk Beş Yıllık Çalışma)”, İstanbul Küçükçekmece Göl Havzası Kazıları (Excavation of Küçükçekmece Lake Basin), İstanbul, 1-13.
• Aydıngün 2017b
• Aydıngün, Ş., “Bathonea İsmi Üzerine Veriler ve Yorumlar”, ed Ş. G. Aydıngün, İstanbul Küçükçekmece Göl Havzası Kazıları (Excavation of Küçükçekmece Lake Basin), İstanbul, 69-75.
• Berti 2012 Berti, F., “Grave Goods from Necropolis in the Agora of Iasos”, ed. B. B. Arslan-A. Ricci, Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas 15, İstanbul, 189-212.
• Böhlendorf-Arslan 2012
• Böhlendorf-Arslan, B., “Das Bewegliche Inventar eines mittenbyzantinishen Dorfer: Kleinfunde aus Boğazköy”, ed. B. Böhlendorf–Arslan, Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas 15, İstanbul, 351-368.
• Buyruk 2014a
• Buyruk, H., “Giresun Müzesinde Bulunan Rölikerler.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi C 7-29, 136-144.
• Buyruk 2014b
• Buyruk, H., “Silifke Müzesi’ndeki Haç Rölikerler.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi C 7-33, 504-512.
• Cotsonis 1994
• Cotsonis, J. A., Byzantine Figural Processional Crosses, Dumbarton Oaks.
• Çelik–Bulut 2010
• Çelik, N.–Bulut, S., “İkinci Kazı Sezonunda Myra ve Limanı Andriake”, ed. Nevzat Çevik, Arkeolojisinden Doğasına Myra/Demre ve Çevresi, 28-118.
• Davidson 1987
• Davidson, G. R., Corinth: The Minor Objects, Harvard University Press.
• Elyiğit 2022
• Elyiğit, U. “Bursa Arkeoloji Müzesi’ndeki Madeni Haç Örnekleri” Art-Sanat Dergisi 18, 173-200.
• Enez 2019 Enez, A., “Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea) Kazıları Metal Buluntuları”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• Erten 2013 Erten, E., “Olba Kazılarından Küçük Buluntular”, Selevcia Ad Calycadnvm III, 101-128.
• Evans–Wixom 1997
• Evans, H. C.–Wixom, W. D., The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, AD 843-1261, Metropolitan Museum of Art.
• Ferrazzoli 2012
• Ferrazzoli, A. F., “Byzantine Small Finds from Elaiussa Sebaste”, ed. B. Böhlendorf- Arslan–A. Ricci, Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas 15, İstanbul, 89-308.
• Goring 1995
• Goring R., Dictionary of Beliefs C Religions, Wordsworth Collection,
• Göğebakan 2017
• Göğebakan, Y., “Hale Biçiminin Kaynağı ve Erken Dönem Hıristiyan Resim Sanatında Kullanımı” Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 38, 21-36.
• Heid 2006 Heid, S., “Kreuz”, ed. Anton Hiersemann, Reallexikon für Antike und Christentum, Band 21, Stuttgart, 1100-1147.
• Işık 2007 Işık, H. “İncillere Göre Çarmıh”, Dinî Araştırmalar 10-29, 41-77.
• Кarayiánni 2015
• Кarayiánni, P., “Metallikí Stavrí tis Próimis kai Mésis Vizantinís Periódou”, ed. Panayióti L. Vokotópoulo–epimélia V. Katsarós–A. Toúrta, Αφιέρωμα στον Ακαδημαϊκό Παναγιώτη Λ. Βοκοτόπουλο, Atina, 193-204.
• Kara 2021 Kara, Ü., “Constantinopolis’in Hinterlandının Geç Antik Dönem Ticaretine Bir Bakış” TÜBA-AR 29, 73-93.
• Kitabı Mukaddes 1995
• Anonim, Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit, Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul.
• Khairedinova 2012
• Khairedinova, E, A., “Early Medieval Crosses from the South Western Crimea”, ed. B. Böhlendorf-Arslan–A. Ricci, Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Byzas 15, İstanbul, 417-440.
• Koçyiğit 2018
• Koçyiğit, O., “Erimtan Arkeoloji ve Sanat Müzesi Bizans Dönemi Maden Haçları” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 35-2, 110-121.
• Köroğlu–Vural 2016
• Köroğlu, G.–Vural H., “Sinop - Dikmen Nekropolü Kazılarında Ortaya Çıkarılan Geç Roma-Bizans Dönemi Takıları”, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 02-05 Kasım 2016, 1-10.
• Köroğlu 2013a
• Köroğlu, G., “Mersin Yumuktepe Höyüğü Kazılarından Ortaçağ’a Ait Madeni Buluntular”, III. Odtü Arkeometri Çalıştayı Bildiriler Kitabı, Ankara, 141-156.
• Köroğlu 2013b
• Köroğlu, G., “Silifke Müzesi’nden Erken Bizans Dönemine Ait Gümüş Tılsım”, Selevcia Ad Calycadnvm III, 1-100.
• Küçük 2016 Küçük, M. A., “İkonografiden İnanca İsa Mesih’in Dirilişi/Paskalya Süreci”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3, 230-274.
• Leclercq 1914
• Leclercq, H., “Croix Et Crucifix”, ed. Dans H. Leclercq–F. Cabrol, Dictionnaire D’archéologie Chrétienne Et De Liturgie, Vol. III/2, Paris, Letouzey Et Ané, 3045-3090.
• Musin 2010 Musin, A., “Russian Medieval Culture as an ‘Area of Preservation’of the Byzantine Civilization”, Towards Rewriting?: New Approaches to Byzantine Archaeology and Art 3, Warsaw, 11-44.
• Nagel 2014 Nagel, H. G., Prozessionskreuze und Prozessionen in Byzanz: Kunstgeschichte im Schnittpunkt von Religions-und Gesellschaftsgeschichte, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Heidelberg Üniversitesi, Heidelberg.
• Okuyucu 2023
• Okuyucu, D., “Erzurum Arkeoloji Müzesinde Bulunan Bizans Dönemine Ait Bir Grup Madeni Haç”, Art-Sanat Dergisi 19, 365-392.
• Ötüken 2010
• Ötüken, S. Y., “2005 Yılı Aziz Nikolas Kilisesi Kazısı”, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, C 2, Çanakkale, 157-174.
• Özdemir–Öztaşkın 2009
• Özdemir, H.–Öztaşkın, G., “Denizli Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup”, XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 14-16 Ekim 2009, Denizli, 487-498.
• Pitarakis 2012
• Pitarakis, B., “Git, Git Nefret Edilen!: Bizans’ta Büyü, Sağlığı Koruma ve Kötülüğü Kovma Sanatı”, İstanbul Araştırmaları Yıllığı 1, İstanbul, 15-30.
• Pitarakis 2015
• Pitarakis, B., “Bizans Konstantiopolis’inde Kilise, Ev ve Günlük Hayatta Din”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C 5, 68-75.
• Pülz–Kat 2011
• Pülz, A. M.–Kat F., “Ephesos Bizans Dönemi Küçük Buluntuları-Malzemeye Genel Bakış”, ed. F. Daim–S. Ladstätter, Bizans Döneminde Ephesos, İstanbul, 197-221.
• Sandin 1993
• Sandin, K., “Liturgy, Pilgrimage, and Devotion in Byzantine Objects.” Bulletin of the Detroit Institute of Arts 67-4, 46-56.
• Spier 1993
• Spier, J., “Medieval Byzantine Magical Amulets and Their Tradition”, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 56, 25-62.
• Şimşek vd. 2011
• Şimşek, C.–Okunak, M.–Bilgin, M., Laodikeia Nekropolü (2004-2010 yılları), Ege Yayınları, İstanbul.
• Taş–Özcan 2015
• Taş, T.–Özcan, F., “MS 4.-7. Yüzyıllar Arasında Haç Motiflerinin Gelişimi”, Journal of Süleyman Demirel University Institute of Social Sciences 1-21, 247-275.
• Türker 2010
• Türker, A. Ç., “Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi ve Kazılarda Ortaya Çıkarılan Küçük Buluntular”, Arkeolojisinden Doğasına Myra/Demre ve Çevresi, Antalya, 137-152.
• Walter 1995
• Walter, C.,”The Origins of the Cult of Saint George”, Revue des Etudes Byzantines 53.1, 295-326.
• Кутасов–Селезнев 2010
• Кутасов, С. Н.–Селезнев А. Б., Нательные кресты, крестовключенные и крестовидные подвески, Москва, Группа ИскателИ.
• Пескова–Строкова 2012
• Пескова, А. А.–Строкова, Л. В., “Христианские древности Византии в «сирийской коллекции”, ed. Б. И. и В. Н. Ханенко, Киев: Петербургское Востоковедение, 130-224.