Tlos Antik Kenti Erken Bizans Dönemi Unguentariumları ve Ampulla Kalıbı

Yıl 2025, Sayı: 16, 175 - 206, 15.11.2025

Taner Korkut , Çilem Uygun , Bilsen Şerife Özdemir , Uygar Ozan Usanmaz

Öz

Yerleşim tarihi Prehistorik Çağlara kadar uzanan Tlos, MÖ 168 yılında kurulan Likya Birliği içinde üç oy hakkına sahip en büyük altı şehirden biridir. MS 43 yılında Roma İmparatoru Claudius’un Likya Bölgesi’ni Roma eyaletine dönüştürmesiyle Tlos, bu dönemde birlik içindeki önemini korumuş ve aynı zamanda Metropolis unvanını da taşımıştır. Erken Hristiyanlık Dönemi’nde Tlos, Likya’daki piskoposluğun önemli merkezlerinden biriydi. İlk yapım evresi MS 4. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen Kent Bazilikası ve MS 5. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen sur duvarları Hristiyan nüfusun Erken Bizans Dönemi’nden itibaren Tlos’da söz sahibi olduğunun kanıtlarıdır. Bu süreç Orta Bizans Dönemi’nde artan nüfusu ve gelişen ekonomisiyle Anadolu Beylikler Dönemi’ne kadar devam etmiştir. Bu çalışmada Kronos Tapınağı ve tiyatro kazılarında ele geçen mühürlü ve mühürsüz unguentarium örnekleri ile bir adet ampulla kalıbı tipoloji, üretim ve fonksiyon başlıkları altında incelenmiştir. Akdeniz havzasında yaygın olan unguentarium ve ampulla örnekleri Anadolu’da özellikle hac güzergâhı üzerindeki merkezlerde yerel üretim formları şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Makalede değerlendirilen unguentariumlar içerisindeki üretim hatalı örnekler ile ampulla kalıbı Tlos Antik Kenti’nde her iki formun Erken Bizans Dönemi’nde üretildiğini açıkça ortaya koymuştur. Diğer yandan bazı unguentariumların üzerinde Tlos’a özgü figürlü ve monogram mühürlerin görülmesi yerel üretimin varlığını desteklemiştir.

Anahtar Kelimeler

Unguentarium , Ampulla , Seramik , Tlos , Likya

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Unguentaria and Ampulla Mould from the Early Byzantine Period in Tlos

Öz

Tlos, whose history of settlement dates back to the Prehistoric Ages, is one of the six largest cities with the right to three votes within the Lycian Union, which was founded in 168 BC When the Roman Emperor Claudius turned the Lycian Region into a Roman province in 43 AD, Tlos maintained its importance within the League during this period and retained its title of Metropolis. In the Early Christian Period, Tlos was among the important centers of the episcopacy in Lycia. The city basilica, whose first phase dates to the second half of the 4th century AD, and the city walls, which date back to the first half of the 5th century AD, are provide evidence that the Christian population played a significant role in Tlos since the Early Byzantine Period. This process continued through the Middle Byzantine Period and into the Anatolian Principalities, with its growing population and developing economy.
In this study, sealed and unsealed samples of unguentaria and a mold of the ampulla from the Temple of Kronos and the theatre were examined under the titles of typology, production and function. Unguentaria and ampulla, which are common in the Mediterranean Region, appear as local productions in Anatolia, especially in the centers on the pilgrimage route. The unguentarium fragments with manufacturing defects and a mold of the ampulla analyzed in this article clearly show that both forms were produced in the ancient city of Tlos during the Early Byzantine Period onwards. On the other hand, the presence of figurative and monogrammed seals unique to Tlos on some unguentaria supports the existence of local production.

Anahtar Kelimeler

Unguentarium , Ampulla , Ceramic , Tlos , Lycia

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the works referred are mentioned in the bibliography.

Kaynakça

• Akgül–Özarslan 2015
• Akgül Özarslan, S., “Kibyra’dan Bir Grup Mühürlü Pişmiş Toprak Unguentarium”, 8. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu, Eskişehir Tepebaşı Belediyesi Yayınları, Eskişehir, 187-212.
• Akkurnaz 2016
• Akkurnaz, F. B., Eski Yunan ve Roma Kaplar- İşlevler, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Akyürek 1998
• Akyürek, E. “Bizanslılar, Azizleri ve Khalkedon’lu Azize Euphemia”, Sanat Dünyamız S. 69-70, İstanbul, 175-190.
• Ameling 2004
• Ameling, W., Inscriptiones Judaicae Orientis II, Mohr Siebeck, Tübingen.
• Anderson 2004
• Anderson, W., “An Archaeology of Late Antique Pilgrim Flasks”, Anatolian Studies 54, Cambridge, 79-93.
• Anderson–Stojanovic 1987
• Anderson Stojanovic, V. R., “The Chronology and Function of Ceramic Unguentaria”, American Journal of Archaeology 91, No. 1, Chicago, 105-122.
• Atik 1995 Atik, N., Die Keramik aus den Südthermen von Perge, Istanbuler Mitteilungen 40, Tübingen.
• Aydın 2015 Aydın, A., “Aziz Konon Tasvirli Bir Menas Ampullası”, ADALYA VIII, İstanbul, 289-302.
• Baldoni–Franco 1995
• Baldoni, D.–Franco, C., “Unguentaria tardoantichi di Iasos”, Rivista di Archeologia XIX, Venezia, 121-128.
• Bayram 2022
• Bayram, B. “Lykia’da Hristiyanlığın Yükselişi”, Cedrus X, Antalya, 301-312.
• Bellinger 1966
• Bellinger, A. R., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Anastasius I to Maurice 491-602, Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, Washington.
• Bilgin 2013 Bilgin, S., Perge Kazılarında Bulunmuş Damgalı Unguentariumlar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Bilir 2020 Bilir, G., “Anıtsal Yapılardaki Mezar Anlayışı: Heroondan Martyriuma”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi C 21, S. 39, Bursa, 607-649.
• Cottica 2000
• Cottica, D., “Unguentari tardo antichi dal Martyrion di Hierapolis, Turchia”, Mélanges de L’Ecole française de Rome, Antiquité 112-2, Roma, 999-1021.
• Crawford 1990
• Crawford, J. S., The Byzantine Shops at Sardis, Harvard University Press, London.
• Çömezoğlu 2008
• Çömezoğlu, Ö., “Demre (Myra) Aziz Nikolaos Kilisesi’nde Bulunan Cam Hacı Şişeleri”, Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı EUERGETES, ed. İ. Delemen–S. Çokay Kepçe–A. Özdizbay–Ö. Turak, Suna–İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, İstanbul, 351-358.
• Dalton 1901
• Dalton, O. M., Catalogue of Early Christian Antiquities and Objects from the Christian East in the Department of British and Mediaeval Antiquities and Ethnography of the British Museum, Printed by Order of the Trustees, London.
• Degeest vd. 1999
• Degeest, R.–Ottenburgs, R.–Kucha, H.–Viaene, W.–Degryse, P.–Waelkens, M., “The Late Roman Unguentaria of Sagalassos”, Bulletin Antieke Beschaving, 74, Belgium, 247-262.
• Des Courtils 2001
• Des Courtils, J., “Xanthos, Rapport sur la campagne de 2000”, Anatolia Antiqua, IX, İstanbul, 227-241.
• Diederichs 1980
• Diederichs, C., Céramiques Hellénistiques, Romaines et Byzantines, Salamine de Chypre IX, Diffusion de Boccard, Paris.
• Doksanaltı 2010
• Doksanaltı, E., “The Coarse Ware from a Late Roman House in Knidos”, Late Roman Coarse Wares 3, ed. S. Menchelli–S. Santoro–M. Pasquinucci–G. Guiducci, BAR S2185, Oxford, 769-780.
• Duyuran 1974
• Duyuran, R., “Akhisar Tepe Mezarlığı Kazısı”, Türk Arkeoloji Dergisi XIX-II, Ankara, 17- 27.
• Dündar–Akyol 2017
• Dündar, E.–Akyol, A. A., “Unguentarium Production at Patara and a New Unguentarium Form: Archaeological and Archaeometric Interpretation”, ADALYA 20, İstanbul, 157-180.
• Dündar 2008
• Dündar, E., Patara Unguentariumları, Patara 4.1, Ege Yayınları, İstanbul.
• Ekin Meriç 2018
• Ekin Meriç, A., “Late Roman Pottery from the Theatre of Nicaea in Bithynia”, Anatolia Antiqua XXVI, İstanbul, 69-88.
• Filipová 2014
• Filipová, A., “The Memory of Monza’s Holy Land Ampullae; from Reliquary to Relic, or There and Back Again”, Objects of Memory, Memory of Objects. The Artworks as a Vehicle of the Past in the Middle Ages, Ed. A. Filipová–Z. Frantová–F. Lovino, Masarykova univerzita, Brno, 10-25.
• Feind 2010 Feind, R., Byzantinische Monograme und Eigennamen Alphabetisiertes Wörterbuch, H. Gielt Verlag, Deutschland.
• Grabar 1958
• Grabar, A., Les Ampoules De Terre Sainte (Monza - Bobbio), Librairie C. Klincksieck, Paris.
• Griffing 1938
• Griffing, R. P., “An Early Christian Ivory Plaque in Cyprus and Notes on the Asiatic Ampullae”, The Art Bulletin, Vol. 20, No. 3, New York, 266-279.
• Hayes 1971 Hayes, J. “A New Type of Early Christian Ampulla”, The Annual of the British School at Athens, Vol. 66, Cambridge, 243-248.
• Hayes 1992 Hayes, J. W., Excavations at Saraçhane in Istanbul. The Pottery, Vol. 2, Princeton University Press, Washington, D.C.
• Herrin 2020
• Herrin, J., Ravenna, Capital of Empire, Crucible of Europe, Princeton University Press, Washington, D.C.
• Hürmüzlü vd. 2021
• Hürmüzlü, B.–Sönmez, B.–Mörel, A.–Kaşka, G. “Seleukeia Sidera’da Geç Antik Dönem Hakkında Ön Sonuçlar”, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2021, S. 54, Isparta, 339-361.
• İdil–Kadıoğlu 2009
• İdil, V.–Kadıoğlu, M. “2007 Yılı Nysa Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı, C 3, 499-520.
• Imperiale 2016
• Imperiale, M. L., “Sanctum oleum sume. Le ampolle a eulogia di tipo microasiatico da Hierapolis di Frigia”, La Attivitá Delle Campagne Di Scavi E Restauro 2007-2011, Hierapolis Di Frigia VIII, 2, ed. F. D’andria–M. P. Caggia–T. Ismaelli, İstanbul, 663-674.
• Karakaya 2005
• Karakaya, N., “The Burial Chamber Wall Paintings of Saint Nicholas Church at Demre (Myra) Following their Restoration”, ADALYA VIII, İstanbul, 287-309.
• Katsioti–Mastrochristos 2018
• Katsioti, A.-Mastrochristos, N., “Aspects of Pilgrimage in the Eastern Mediterranean During the Early Byzantine Period Archaeological Evidence from Rhodes”, Für Seelenheil und Lebensglück: Das byzantinische Pilgerwesen und seine Wurzeln, ed. D. Ariantzi–I. Eichner, 83- 96, Römisch-Germanischen Zentralmuseums, Mainz.
• Kılınç vd. 2023
• Kılınç, A–Gülmez, B.–Ulusoy, D. Y., “Perge Stadium Kazılarında Bulunmuş Bir Grup Geç Roma Unguentariumu”, Höyük, S. 12, 135-156.
• Koçyiğit vd. 2021
• Koçyiğit, O.–Gölcük, R.–Çibuk, K. “Çanakkale Troya Müzesi’nden Aziz Menas Tasvirli İki Ampulla ve Bizansta Hac Yolculuğu”, Toplumsal Tarih, S. 330, İstanbul, 50-55.
• Korkut 2015
• Korkut, T., Akdağların Yamacında Bir Likya Kenti Tlos, Ankara: E Yayınları.
• Korkut 2020a
• Korkut, T., “The Frescoes of the Basilica”, The City Basilica of Tlos, ed. T. Korkut–S. Urano, Koç University Press, İstanbul, 127-134.
• Korkut 2020b
• Korkut, T., “Location of the Basilica in its Civic Context”, The City Basilica of Tlos, ed. T. Korkut–S. Urano, Koç University Press, İstanbul, 17-20.
• Korkut–Işın 2015
• Korkut, T.–Işın, G., “Fethiye Müzesi’nden Bir Grup Tlos Seramiği, Arkeoloji, Epigrafi, Jeoloji, Doğal ve Kültürel Peyzaj Yapısıyla Tlos Antik Kenti ve Teritoryumu, ed. T. Korkut, T.C. Seydikemer Kaymakamlığı Yayınları, S.1, Sarıyıldız Ofset, Ankara, 213-228.
• Köroğlu 2010
• Köroğlu, G., “Mersin, Yumuktepe Höyüğünde 2006-2007-2008 Yılları Orta Çağ Kazı Çalışmaları”, XII. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, No: 98, İzmir, 400-412.
• Köroğlu 2015
• Köroğlu, G., “Anadolu’dan Erken Bizans Dönemi Hacı Ampullaları ve Smyrna Buluntuları”, Smyrna/İzmir Kazı ve Araştırmaları I. Çalıştay Bildirileri, ed. A. Ersoy–G. Şakar, Antik Smyrna Kazısı Yayın Çalışmaları, 3, İzmir, 151-165.
• Ladstätter 2011
• Ladstätter, S., “Ephesos in byzantinischer Zeit, Das letzte Kapitel der Geschichte einer antiken Großstadt”, Ephesos in byzantinischer Zeit, ed. F. Daim-S. Ladstätter, Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, İstanbul, 3-30.
• Laflı 2005 Laflı, E., “Spätantik-frühbyzantinischen Tonunguentarien aus Seleukeia Sidera in Pisidien (Südwesttürkei)”, Proceedings of the First International Conference on Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archaeometry, ed. J. M. Gurt i Esparraguera–J. Buxeda i Garrigós–M. A. Cau Ontiveros, BARIntSer 1340, Oxford, 667-679.
• Lochner vd. 2005
• Lochner, S.–Sauer, R.–Linke, R., “Late Unguentaria? A Contribution to Early Byzantine Wares from the View of Ephesus”, Proceedings of the First International Conference on Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archaeometry, ed. J. M. Gurt i Esparraguera–J. Buxeda i Garrigόs–M. A. Cau Ontiveros, BARIntSer 1340, Oxford 2005, 647-654.
• Love 1972 Love, I. C., “A Preliminary Report of the Excavations at Knidos, 1970”, American Journal of Archaeology 76.1, New York, 61-76.
• Marksteiner-Yener Marksteiner 2009
• Marksteiner, T.–Yener Marksteiner, B., “Die Grabungen in Sondage 30/36/37 in der Weststadt von Limyra: Der archäologische Befund und die Keramik”, Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien, Band 78, Wien, 221-252.
• Marksteiner–Niewöhner 2004
• Marksteiner, T.–Niewöhner, P. “Die Kirche von Istlada in Lykien”, Mitteilungen zur Christlichen Archäologie 10, Wien, 21-51.
• McGeer vd. 2001
• McGeer, E.–Nesbitt, J.–Oikonomides, N. (eds.), Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, The East, Vol. 4, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington.
• Metaxas 2005
• Metaxas, S., “Frühbyzantinische Ampullen und Amphoriskoi aus Ephesos”, Spätantike und mittelalterliche Keramik aus Ephesos, ed. F. Krinzinger, Archaeologische Forschungen 13, Wien, 67- 123.
• Niewöhner 2018
• Niewöhner, P., “Healing Springs of Anatolia: St. Michael an the Problem of the Pagan Legacy”, Life is Short, Art Long. The Art of Healing in Byzantium. New Perspectives, ed. B. Pitarakis–G. Tanman, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 97-124.
• Olcay Uçkan-Kayapınar 2015
• Olcay Uçkan, B. Y.–Kayapınar, L., “Olympos Piskoposu Methodios ve Olmypos Kenti”, Kum’dan Kent’e Patara Kazılarının 25. Yılı: Uluslararası Sempozyum Bildirileri, ed. H. İşkan–F. Işık, Ege Yayınları, İstanbul, 535-544.
• Ötüken 2003
• Ötüken, S. Y., “Likya Bölgesi’ndeki Kazı ve Yüzey Araştırmaları Çerçevesinde Ortaçağ Seramikleri”, ADALYA VI, İstanbul, 233-250.
• Ötüken 2005
• Ötüken, S. Y., “2002 Yılı Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı ve Duvar Resimlerini Koruma-Onarım ve Belgeleme Çalışmaları, ADALYA VIII, İstanbul, 263-286.
• Öz 2022 Öz, C., “Myra’nın Liman Yerleşimi Andriake’de Ele Geçen Geç Roma Dönemi Unguentariumları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C 41, S. 71, Ankara, 59-89.
• Öz 2023 Öz, C. “A Late Roman Ampulla with the Depiction of Saint Menas from Andriake Church B”, Cercetări Arheologice 30.1, Bucharest, 237-246.
• Özhanlı–Fırat 2011
• Özhanlı, M.–Fırat, M., “Side Unguentariumları Işığında Dinin Kapların Kullanım Alanları Üzerindeki Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 23, Isparta, 7-30.
• Öztaşkın 2020
• Öztaşkın, M., “Olympos’ta Bulunmuş Figürlü Bir Ampullanın İkonografik Değerlendirmesi”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 9, S. 1, İstanbul, 181-188.
• Özüdoğru–Dündar 2007
• Özüdoğru, Ş.–Dündar, E., “Kibyra Geç Roma-Erken Doğu Roma Dönemi Mühürlü Unguentariumları”, OLBA XV, İstanbul, 145-178.
• Özüdoğru 2018
• Özüdoğru, Ş., “Geç Antikçağ’da Kibyra”, Cedrus VI, Antalya, 13-64.
• Ross 1965 Ross, M. C., Jewelry, Enamels, and Art of the Migration Period, Volume II, Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, Washington.
• Seibt 2016
• Seibt, W., “The Use of Monograms on Byzantine Seals in the Early Middle-Ages (6th to 9th centuries)”, Parekbolai 6, Thessaloniki, 1-14.
• Semeraro 2021
• Semeraro, G., “Notes on Late Roman Unguentaria from Hierapolis in Phrygia (Turkey): A Contribution to the Study of the Contents”, Lycus 4, Denizli, 57-73.
• Semiz 2021 Semiz, B., “Petrographic and geochemical investigations of the late antiquity unguentaria from the archaeological site of Tripolis, Denizli (southwestern Turkey)”, Journal of Archaeological Science: Reports 35, (102714), New York, 1-11.
• Sezgin 2017
• Sezgin, K., Tlos Antik Kenti Stadyum Alanı Seramikleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
• Soslu 2019 Soslu, A., “Alabanda Payandalı Sarnıç’ta Bulunan Geç Antik Dönem Seramikleri”, Arkhaia Anatolika, Vol. 2, Konya, 166-194.
• Şimşek–Duman 2007a
• Şimşek, C.–Duman, B., “Laodikeia’da Bulunan Geç Antik Çağ Unguentariumları”, ADALYA X, İstanbul, 285-308.
• Şimşek–Duman 2007b
• Şimşek, C.–Duman, B., “Laodikeia’da Bulunan Ampullalar”, OLBA XV, İstanbul, 73-101.
• Talbot 2002
• Talbot, A. M., “Pilgrimage to Healing Shrines: The Evidence of Miracle Accounts”, Dumbarton Oaks Papers Vol. 56, Washington, 153-173.
• Türker 2005
• Türker, A. Ç., “Myra’da Aziz Nikolaos’un Yağ Kültüyle İlişkili Seramik Kaplar”, ADALYA VIII, İstanbul, 311-328.
• Türker 2006
• Türker, A. Ç., “Myra Seramik Gruplarının Kap Tipleri ile Değerlendirilmesi”, ADALYA IX, İstanbul, 117-148.
• Uğuz–Özhanlı 2023
• Uğuz, H.–Özhanlı, M., “Pisidia Antiokheia’sında Bulunan Unguentarium ve Kandiller”, Höyük 11, Ankara, 141-175.
• Uygun 2018 Uygun, Ç. “The Temple of Kronos at Tlos”, Festschrift für Heide Froning, ed. T. Korkut–B. Özen Kleine, E Yayınları, Ankara, 511-529.
• Uysal 2000 Uysal, E., Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Kazılarında Ele Geçen Geç Roma-Erken Bizans Dönemine Ait Sırsız Seramikler (Kırmızı Astarlı ve Terra Sigillata Seramikleri, 1989-1997), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Ünal–Çakmakçı 2020
• Ünal, S.–Çakmakçı, Z. “Haluk Perk Müzesi’nden Örnekler Eşliğinde Bizans İmparatorluğu Döneminde İnanç, Münzevi Yaşam, Hac ve Hacılık Kavramları”, Art-Sanat 14, İstanbul, 495-531.
• Vikan 1982 Vikan, G., Byzantine Pilgrimage Art, Dumbarton Oaks Byzantine Collection, Washington.
• Yaman 2018 Yaman, A., Arykanda Geç Antik Dönem Mahallesi Seramikleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Muğla.