Araştırma Makalesi
Yıl 2020,
Cilt: 18 Sayı: 1, 117 - 134, 01.07.2020
Öz
İslâm tarihinde de vuku bulan belli başlı olaylardan sonra bazı i‘tikâdî akımlar ortaya çıkmış ve bu akımlar kabul gören deliller, anlayışlar ve yorumlara karşı cephe almıştır. Netice itiba-riyle bu girişim bir tepki oluşturmuş ve hâkim olan anlayışın temsilcileri tarafından bu akımlara karşı müdafaa yapılmıştır. Aralarında i‘tikâdî düzeyde anlaşmazlık çıkan guruplar Ashâbü’l-Hadîs ile Ehl-i Kelâm ve Ehl-i Re’y ekolleridir. Bu ekollerin aralarında geçen tartış-maları fitilleyen ise i‘tikâdî konuların akılcı bir yaklaşım ile çözümlenme çabalarıdır. Zira bu tartışmaların başladığı ana kadar i‘tikâdî ve ameli konularda, -mütevâtir olsun âhâd olsun- hadisler, sahabî ve tâbi‘înden gelen rivâyetler referans kabul edilirdi. Zaten amelî konularda olduğu gibi i‘tikâdî konularda da âlimlerin din anlayışına şekil ve yön veren yegâne etken ha-disler ve seleften gelen rivâyetlerdi. İşte bu anlayışın hâkim olduktan yaklaşık bir asır sonra Ehl-i Kelâm ve Ehl-i Re’y gibi aykırı yaklaşımlara sahip ekoller türedi. Ashâbü’l-Hadîs de bu aykırı hareketlere karşı kendilerine yöneltilen itiraz ve reddiyelere cevaben bir savunma pozisyonuna girmek durumunda kaldı. Bu savunma eğiliminin sonucunda Ashâbü’l-Hadîs’i müdafaa için, Te’vîl, Usûlü’s-Sünne, Kitâbü’s-Sünne, İtikâdu Ehl-i’s-Sünne isimlerinde eserler yazıldı. Hicrî 5. Y.y. alimlerinden Ebû’l-Muzaffer es-Sem‘ânî de (v. 489/1095) el-İntisâr li Ashâbi’l-Hadîs adında bir eser kaleme almış ve bu eserinde Ehl-i Sünnet kabul ettiği Ashâbü’l-Hadîs’i muhalif ekollere karşı müdafa etmmiştir. Çalışmamız tarihde yapılan Ashâbü’l-Hadîs savunusunu bir de Ebû’l-Muzaffer es-Sem‘ânî’in el-İntisâr li Ashâbi’l-Hadîs adlı eseri özelinde incelemeyi hedeflemektedir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Abdulber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah, el-İstizkâr, (tahk. Sâlim Muhammed Atâ),Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye 1. Baskı, Beyrût 1421/000.
- Aruçi, Muhammed, “Vâsıl b. Atâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2012, c. 42, ss. 539-541.
- Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit, Şerefu Ashâbi’l-Hadîs, (tahk. Muhammed Said Hatiboğlu), A.Ü.İ.F. Yayınları, Ankara 1390/1971.
- Beyhâkî, Ahmed b. Ali b. Hüseyin, Menâkibu’ş-Şâfiî, (tahk. Seyyid Ahmed Sakar), Dârü’t-Türâs 1. Baskı, Kâhire 1390/1970.
- Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. ismaîl, Sahîhu’l-Buhârî, (tahrc. Mustafâ ed-Dîb el-Buğâ), Dârü’l-İbni’l-Kesîr, el-Yemâme, 5. Baskı, Beyrût, Dimâşk 1993/1407.
- Ebû Davûd, Süleymân b. Eşa’s el-Ezdî es-Sicistânî, Sünenu Ebî Davûd,( tahk. Şu‘ayb el-Arnaûd vdğr.), Dârü Risâleti’l-‘Âlemîyye 1. Baskı, Dımaşk 1430/009.
- Gündoğdu, Samet, Ehl-i Hadîs ve Ehl-i Re’yin Görüşlerinin Karşılaştırılması, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Ün. SBE., Kayseri 2019.
- Hın, Mısto, Mustafa Said, Muhyiddin Dîb, el-Akîdetü’l-İslâmîyye, Dârü İbn Kesir, 5. Baskı, Beyrût 2007/1427.
- İbn Ali, Muhammed b. Ali b. Musa, Meşâriku’l-Envâi’l-Vehhâce ve Metâliu’l-Envâri’l-Bâhice fî Şerhi Süneni İbn Mâce, Dârü’l-Muğnî, Riyâd 1. Baskı, Suudi Arabistan 1427/2006.
- İbn Hallikân, Şemseddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu’l-A’yân, (tahk. İhsan Abbâs), Dârü Sâdır, Beyrût 1389/1970.
- İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed, Müsned, (tahk. Şu‘ayb el-Arnâud vdğr..) Müessesetü’r-Risâle 1. Baskı 1999/1420.
- İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, (tahk. Ahmed Muhammed Şakir), Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, Beyrût 1403/1983.
- İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî, Te’vîlü Muhtelifi’l-Hadîs, (tahk. Muhammed Muhyiddin Esfer), el-Mektebetü’l-İslâmî, Müessesetü’l-İşrâk 2. Baskı, Beyrut, Katar 1419/1999.
- İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Alî b. Muhammed, el-Müntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’l Umem, (tahk. Muhammed Abdulkâdir Atâ ve Mustafa Abdulkâdir Atâ), Dârü’l-Kutubi’l-İlmîyye 1. Baskı, Beyrût 1992/1412.
- Îcî, Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed, Kitabü’l-Mevâkif, (tahk. Abdurrahman Umeyre), Dârü’l-Cîl 1. Baskı, Beyrût 1418/1997.
- Koçyiğit, Talat, Hadisçilerle Kelâmcılar Arasındaki Münakaşalar, T.D.Y.V. YAYINLARI, 4. Baskı, Ankara 1989. Kur’ân-ı Kerîm, TDV. Yayınları, 3. Baskı, Ankara 2007.
- Müslim, Ebû’l-Hüseyin b. Haccâc Ebû’l-Hüseyin el-Kuşeyrî, Sahîh-i Müslim, (tahk. Muhammed Fuad Abdu’l-Bakî), Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabîyye ve Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye 1. Baskı, Beyrût 1991/1412.
- Özşenel, Mehmet, Sünnet ve Hadisi Değerlendirme ve Anlamada Ehl-i Re’y- Ehl-i Hadis Yaklaşımları ve İmam Şeybani, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Ün., SBE., İstanbul 1999.
- Râmhürmüzî, Hasan b. Abdurrahman, (tahk. Muhammed Haccâc el-Hatîb), el-Muhaddisu’l-Fâsıl beyne’r-Râvî ve’l-Vâ’î, Beyrût: Dârü’l-Fikr 1391.
- Sem’ânî Ebû Sa‘d Abdulkerim b. Muhammed, el-Ensâb, (tahk. Abdullah Ömer el-Bârûhî),Dârü’l-Cinân 1. Baskı, Beyrût 1408/1988.
- Sem’ânî, Ebû Muzaffer Mansur b. Muhammed, Fusûlün min Kitâbi el-İntisâr li Ashâbi’l-Hadis, (tahk. Muhammed b. Hüseyin b. Hasan), Mektebetu Edvâi’l-Menâr 1. Baskı, Medîne 1996/1417.
- Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebîbekir, Savnu’l-Mantık ve’l-Kelâm a’n Fenni’l-Mantık ve’l-Kelâm, (tahk. Ahmed Frid el-Mezîdî), Dârü’k-Kütübi’l-İlmîyye, Beyrut.
- Sübkî, Abdulvehhab b. Takiyuddin es-Sübkî, et-Tabâkatu’ş-Şâfiîyyetu’l-Kübrâ, Dârû Hicr li’t-Tibâa 2. Baskı. 1413/1993.
- Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ve’n-Nihal, (tahk. Abdulaziz Muhammed Vekil), Müessesetü’l-Halebî Kâhire 1387, 1968.
- Takiyuddin, İbrahim b. Muhammed, el-Müntahab min Kitâbi’s-Siyâki li Târîhi Nîsâbûr, (tahk. Halid Haydar), Dârü’l-Fikr, Beyrût 1414/1993.
- Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevra, Sünenü’t-Tirmizî, ( tahk. Muhammed Fuâd Abdulbakî,), Şeriketu Mektebi ve Matbaat-i Bâb,î ve Evladîh 2. Baskı, Mısır 1962/1382.
- Tunç, Cihâd, “Gaylân ed-Dımaşkî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1996, c. 13, ss. 416-415.
- Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, (tahk. Şu‘ayb el-Arnâûd vdğr.), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1405/1985. Zeydân, Abdulkerim, el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkıh, Neşru İhsân, 5. Baskı Tahran 1427/2006.
Toplam 28 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 1 Temmuz 2020 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2020 Cilt: 18 Sayı: 1 |
Kaynak Göster
İlmî Tedrîsâtın Tertîbi Üzerine…
Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU
Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU