Araştırma Makalesi
Fuat Sezgin’in ‘Yetki Verilmiş Kitap Râvî ve Müellifleri’ Ta-nımı Üzerine İsrâîlî Rivâyetlere Dair Bir Değerlendirme
Öz
Bilimler tarihi alanında dünya çapında önemli araştırmaları bulunan merhum Fuat Sezgin’in tarih ve hadis tarihi alanında yaptığı çalışmalar vesilesiyle ilahiyat dünyasında özel bir yeri vardır. Birçok dil bilmesi ve tarihçi kimliği, kadîm eserleri değerlendirmede gösterdiği ustalı-ğı sonraki nesiller için ufuk açmakta, ilahiyat alanında yapılan çalışmalara yeni fikirler sun-maktadır. Bu makalede merhum Fuat Sezgin’in İsrâilîyyâta dair rivâyetlerin senedlerini de-ğerlendirmede kullandığı ‘yetki verilmiş kitap ravî ve müellifleri’ tabiri tetkike konu edilip, geçmişten bugüne tartışılagelen İsrâilî rivâyetlerin senedlerini değerlendirmede bu tabirin sunduğu imkândan hareketle farklı bir bakış açısı sunulmaya çalışılacaktır. Yaptığımız bu de-ğerlendirmeyi Taberî’nin Cam‘i’u’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân adlı meşhur tefsiri üzerinde in-dirgediğimizi, bu yüzden rivâyetlerin senedlerini değerlendirmede merhum Fuat Sezgin’in or-taya attığı bu tabirin kilit bir öneme sahip olduğunu belirtmemiz gerekir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit, “el-Câmi li-Ahlâkı’r-Râvî ve Âdâbi’s-Sâmi,” tahk. Mahmut Tahan, Mektebetü’l Maari, Riyat, 1998.
- Cabiri, M.Abid, “Arap İslam Aklının Oluşumu”, çev. İbrahim Akbaba, Kitabevi Yay, 2. Baskı, 2000.
- Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara,1988.
- Cerrahoğlu, İsmail, “Tefsir Usulü,” İfav yayınları, Ankara,1990.
- Derveze, İzzet, “Kuranü’l-Mecid”,çev. Vahdettin İnce, İstanbul: Ekin Yayınları,1997.
- Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî, “Hilyetü’l Evliya Tabakatu’l- Asfıya,” Daru’l- Kitabu’l-Arabi, Beyrut, 1974.
- Ebû Reyye, “Muhammedi Sünnetin Aydınlatılması”, çev. Muharrem Tan, Yeni Yönelişler Yayınları, İstanbul,2013.
- el-Mızzî, Cemâlüddîn Ebû’l-Haccâc Yusuf, “Tehzîbü’l-Kemâl fî Esmâi’r- Ricâl”, (Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1992). Fakültesi Dergisi,1968.
- Fayda, Mustafa “Taberi” TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
- Hatîb el-Bâğdâdî, “Tarihu Bağdat”, thk. Beşar Iyâd, Dâru’l-Garbı’l-İslamî, Beyrut, 2002.
- Hizmetli, Sabri, “Siyer ve İslam Tarihçiliği Üzerine” Diyanet İlmi Dergi, 4/24, 1989.
- Horovitz, “Vehb b. Münebbih”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul:1986.
- İbn Abdilberr,”Câmiu’l-Beyan an Te’vili Ay’yi’l- Kur’an”, Tahk. Mahmut Şakir, Kahire, Müessesetu’r-Risale, 2000.
- İbn Hacar, “Fethu’l-Bari”, tahk. M. Fuat Abdulbaki, Beyrut: Daru’l-Marife,2001.
- İbn Hacer, “Lisanu’l- Mizan ”, Müessesetü’l-İlmiyye, Lübnan,1971.
- İbn Haldun, “Mukaddime”, çev. Zakir Kadiri Ugan, (Meb. Yay, İstanbul,1989.
- İbn Hıbbân, Ebû Hâtim Muhammed, “Sikât”, Dairatül Maarifi Osmaniyye, Haydar abat, 1973.
- İbn Sad, Ebû Abdillâh Muhammed, “et-Tabakatu’l Kübra”, tahk. İhsan AbbasDaru’l Sadır, Beyrut, 1968.
- İbn Salâh, Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî, “Hadis İlimleri ve Hadis İstılahları Ansiklopedisi”, trc. M. Yaşar Aydemir, İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
- İbn Teymiyye, “Mecmuatü’l- Fetava”, tahk. Abdurrahman b. Muhammed, Mecmeu Melikü’l-Fehd, Medine, 1995.
- İbn Teymiyye, Ebû Abdillâh Fahreddîn, Mecmuatü’l-Resail ve’l- Mesail, Beyrut, 1992.
- İbnu’l-Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî, “Tehzibu’l-Tehzib,” Dairetü’l Maarifi Nizamiyye, Hindistan, Tarihsiz.
- Kandemir, Yaşar, “Ka’bul-Ahbar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul: 2001.
- Kaya, Mesut, "De ki: Tevrat'ı Getirin de Okuyun, Tefsirde Kitab-ı Mukaddes'ten Nakilde Bulunmanın Meşruiyeti Bağlamında Bikai-Sehavi Polemiği”, Marife, (Yaz -2013).
- Kaya, Mesut, “Çağdaş Tefsirlerde İsrâiliyata Yaklaşım ve Kitab-ı Mukaddes Bilgilerinin Kullanımı”, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013.
- Koç, M. Akif, “İsnat Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri”, Otto Yayınları, Ankara, 2003.
- Naima, “Tarih-i Na'ima”, Zuhuri Danışman Yayınları, İstanbul, 1967.
- Özcan, Hıdır, “Yahudi Kültürü ve Hadisler”,4. Baskı, İnsan Yayınları, İstanbul,2006.
- Özdemir, Veysel, “Abdullah b. Amr b. el-Âs (65/684)’ın Rivayetlerinin Hadis Kaynaklarına Az Sayıda İntikalinin Sebepleri” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2007.
- Öztürk, Mustafa, Tefsirin Halleri, 2. Baskı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2016.
- Saraçoğlu, Tuba, “Hadis ve Tarih: Metodolojik bir Karşılaştırma Adlı Makale Üzerine”, Hadis Tetkikleri Dergisi,2007.
- Sezgin Fuad, “Buhari’nin Kaynakları”, Otto Yayınları, Ankara,2014.
- Sezgin, Fuad, “Târîhu’t-Türâsi’l-Arabî” (et-Tedvînü’t-Târihî), Arapça’ya nakl. Mahmud Fehmi Hicâzî, (Riyad: İdâretü’s-Sekâfiyye, Riyad, 1991).
- Sezgin, Fuat, “İslam Tarihinin Kaynağı Olmak Bakımından Hadis'in Ehemmiyeti”, İslam Tetkikleri Enstütüsü Dergisi,1956.
- Suiçmez, Yusuf, “Sahabe ve Tabiin Sözlerinin Hz. Peygamber’e Nispeti”, Otto Yay. Ankara,2015.
- Taberi, Muhammed İbn Cerir b. Yezid b.Kesir el-Amulî, “Milletler ve Hükümdarlar Tarih”i, Çev. Zakir Kadiri Ugan, Ahmet Tamir, Meb yay, İstanbul,1991.
- Zehebi, M. Hüseyin ez-Zehebi, “et-Tefsir ve'l-Müfessirun”, Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, Beyrut, 1976.
- Zehebî, Şemsettin Muhammed b. Ahmed, “Siyerü Âlâmi’n-Nübelâ”, Daru’l- Hadis, Kahire,1985.
Toplam 38 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 31 Aralık 2020 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2020 Cilt: 18 Sayı: 2 |
Kaynak Göster
İlim Tasavvurumuz Üzerine…
İslâm ilim geleneği, ihtiva ve temsil ettiği zâhirî, aklî, felsefî ve irfânî zenginliği ile küllî bir gerçekliği yansıtmaktadır. Söz konusu zenginlik alanlarının her birisi meşrûiyyetini, kendi usûlü dairesinde hakikat arayışı süreci içerisinde bulunuşuyla temellendirmektedir. Başlı başlarına müstakil birer ilim dalı olmaları ve bunun neticesinde tarifi, gayesi ve mesâili itibariyle sınırları belirgin olsa da, ortak bir tasavvura aracılık etmeleri dolayısıyla kaçınılmaz biçimde, bünyesinde sair ilimlerle kendi zaviyelerinden müştereklikler barındırır. Ne var ki, kendine has mesâildeki farklılaşmalar, bütünün temsil ettiği küllî tasavvurun varlığına engel değildir.
Geçmişte ve günümüzde, geleneğin bu yönü gözden kaçırıldığında, ilimler arası irtibat, sözü edilen müştereklikler üzerinden değil, ayrışmalardan hareketle kurulmaya çalışılmıştır. Esasen İslâm ilim geleneğini, ilimler arası iç çekişmelerin ve tartışmaların odağı olarak görmek böyle bir yaklaşım neticesinde ortaya çıkmıştır. Kadîm ilim geleneğimizi fikrî karışıklığın odağı olarak görme zafiyetini sadece şarkiyat geleneğinin bir refleksi imiş gibi kabul etmek kolaycı bir yaklaşımdır. Şarkiyat geleneği ‘ötekinin duruşunu’ temsil ettiği için dikkate alınması ve zafiyetlerine odaklanılması gereken, ‘öteki’lerin dışında kalanlar, yani ‘biz’ olmalıyız.
İlim ehli taifeyi teşkil eden bizlerin bu süreçte yapması gereken, dışardan ve çatışma odaklı yaklaşımı bir yana bırakıp; kendilerini İslâm tasavvurunu zayıflatmaya adamış kişilerin yöntemlerinin üst dilini keşfederek, benzer hatalara düşmekten kurtulmak, muhtelif ilimleri aynı müştereklikte cem eden kadîm geleneğimizin üst tasavvuruna odaklanmaktır.
İslâm toplumu olarak, fikrî hamlemizi gerçekleştirmemiz, körü körüne taklîdi bir yana bırakıp, bize ait değerler manzumemizi keşfetmemize bağlıdır. Modern çağın bilgi üzerindeki bizi kuşatan tahakkümü ve kendi değerlerini bize taşıyan imkânlarını ‘mihengimize’ vurmadan özümseme, bizi sürekli olarak kimliğimizden uzaklaştırmaktadır. Günümüzde öğrendiğimiz en önemli esas, ‘bilginin/ma‘lûmâtın’ kutsallığı iddiasıdır. Oysa her dönemde, mukaddes olan hakikat ve ma‘rifettir. Bir başka ifade ile varlığımız meşrûiyyetini bilgi peşinde koşmamızdan değil, hakikat yolcusu olmamızdan almalıdır.
Doğru yanlış her türlü bilginin kutsanması sebebiyledir ki, arama motorları ve sosyal medya plâtformaları üzerinden paylaşılan veriler, tıpkı, geçmişte ilimler ve ilim ehli arasında sadece ma‘lûmâta odaklanıldığında, ilimler arasındaki müşterek zeminin fark edilememesi ve İslâm tarihinin çatışmalar tarihi şeklinde algılanması gibi, bir ölçüye vurulmaksızın yaygınlığı nisbetinde doğru ve tayin edici bir konum ihrâz etmiştir. Bizler geçmişin ve günümüzün tecrübesinden istifade ederek, tekrar aynı hataya düşmediğimizden emin olmalıyız.
Şu halde, ilim ehline düşen, öncelikle ilimlerin usûlleri ve telif tarzlarının müşterekliğini temin eden ‘üst dilini’; bir başka ifade ile ‘küllî tasavvurunu’ keşfe yönelik gayretlerini arttırmaktır. İlmin bugünkü temsilcilerinin, İlâhî hakîkati zâhirî, aklî, rûhî, kalbî, irfânî plânda idrak için ömür tüketen geçmiş âlim, hakîm ve ârifler ile eserler üzerinden bağ kurmak suretiyle, onların arayış tecrübelerinden istifade etmeleri, ilimleri kuşatan küllî tasavvurun idrâkini mümkün kılacaktır. Bizi küllî tasavvura ulaştıracak olan vasıta, bazen dilin sunduğu imkânlar, bazen akıl, mantık ve felsefenin hâsıl ettiği kazanımlar, bazen de kalbin ve irfânî geleneğin ulaştığı hakikatler olabilecektir.
Bütün bu hususların arayışı içerisinde olan, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile de, bize ait duruşa ve müşterek tasavvuru keşfin zaruretine dikkat çekmeyi kaçınılmaz görüyoruz. Bir başka ifade ile, tedbirimizi alıp, tedârikimizi ikmâl ederek seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunu fark ederek, ‘cihet-i vahdemizi’ yeniden hatırlamalı, uydu olmaktan, ezilmişlikten kurtulmalı, kendimize ait usûl, ulemâ ve kitâbiyâta dönmeli, ilmî düşünüşümüzü yeniden ‘âlî tasavvurumuza’ uygun hâle getirmeliyiz.
Kırk ikinci sayımızla, akademik dergicilikte kemâle erdiğimizin göstergesi olarak, kesintisiz yayın hayatını sürdürerek, geride bıraktığımız ilk yirmi yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu nüshasında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. İslâm coğrafyasının uzak diyarlarının tasavvurlarını bize sunan makaleler, eser tetkikleri, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) işaret edilen hususlarda bize iletilen her türlü talebe açık olup, bütün imkânlarını kullanarak arzu edilen hususlarda yazarlarımızın yanında olmaya çalışacaktır.
Geride bıraktığımız yirmi yıl ve kırk iki sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran hayatta olan ve ahirete irtihal eden bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken, bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz. Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU
İslâm ilim geleneği, ihtiva ve temsil ettiği zâhirî, aklî, felsefî ve irfânî zenginliği ile küllî bir gerçekliği yansıtmaktadır. Söz konusu zenginlik alanlarının her birisi meşrûiyyetini, kendi usûlü dairesinde hakikat arayışı süreci içerisinde bulunuşuyla temellendirmektedir. Başlı başlarına müstakil birer ilim dalı olmaları ve bunun neticesinde tarifi, gayesi ve mesâili itibariyle sınırları belirgin olsa da, ortak bir tasavvura aracılık etmeleri dolayısıyla kaçınılmaz biçimde, bünyesinde sair ilimlerle kendi zaviyelerinden müştereklikler barındırır. Ne var ki, kendine has mesâildeki farklılaşmalar, bütünün temsil ettiği küllî tasavvurun varlığına engel değildir.
Geçmişte ve günümüzde, geleneğin bu yönü gözden kaçırıldığında, ilimler arası irtibat, sözü edilen müştereklikler üzerinden değil, ayrışmalardan hareketle kurulmaya çalışılmıştır. Esasen İslâm ilim geleneğini, ilimler arası iç çekişmelerin ve tartışmaların odağı olarak görmek böyle bir yaklaşım neticesinde ortaya çıkmıştır. Kadîm ilim geleneğimizi fikrî karışıklığın odağı olarak görme zafiyetini sadece şarkiyat geleneğinin bir refleksi imiş gibi kabul etmek kolaycı bir yaklaşımdır. Şarkiyat geleneği ‘ötekinin duruşunu’ temsil ettiği için dikkate alınması ve zafiyetlerine odaklanılması gereken, ‘öteki’lerin dışında kalanlar, yani ‘biz’ olmalıyız.
İlim ehli taifeyi teşkil eden bizlerin bu süreçte yapması gereken, dışardan ve çatışma odaklı yaklaşımı bir yana bırakıp; kendilerini İslâm tasavvurunu zayıflatmaya adamış kişilerin yöntemlerinin üst dilini keşfederek, benzer hatalara düşmekten kurtulmak, muhtelif ilimleri aynı müştereklikte cem eden kadîm geleneğimizin üst tasavvuruna odaklanmaktır.
İslâm toplumu olarak, fikrî hamlemizi gerçekleştirmemiz, körü körüne taklîdi bir yana bırakıp, bize ait değerler manzumemizi keşfetmemize bağlıdır. Modern çağın bilgi üzerindeki bizi kuşatan tahakkümü ve kendi değerlerini bize taşıyan imkânlarını ‘mihengimize’ vurmadan özümseme, bizi sürekli olarak kimliğimizden uzaklaştırmaktadır. Günümüzde öğrendiğimiz en önemli esas, ‘bilginin/ma‘lûmâtın’ kutsallığı iddiasıdır. Oysa her dönemde, mukaddes olan hakikat ve ma‘rifettir. Bir başka ifade ile varlığımız meşrûiyyetini bilgi peşinde koşmamızdan değil, hakikat yolcusu olmamızdan almalıdır.
Doğru yanlış her türlü bilginin kutsanması sebebiyledir ki, arama motorları ve sosyal medya plâtformaları üzerinden paylaşılan veriler, tıpkı, geçmişte ilimler ve ilim ehli arasında sadece ma‘lûmâta odaklanıldığında, ilimler arasındaki müşterek zeminin fark edilememesi ve İslâm tarihinin çatışmalar tarihi şeklinde algılanması gibi, bir ölçüye vurulmaksızın yaygınlığı nisbetinde doğru ve tayin edici bir konum ihrâz etmiştir. Bizler geçmişin ve günümüzün tecrübesinden istifade ederek, tekrar aynı hataya düşmediğimizden emin olmalıyız.
Şu halde, ilim ehline düşen, öncelikle ilimlerin usûlleri ve telif tarzlarının müşterekliğini temin eden ‘üst dilini’; bir başka ifade ile ‘küllî tasavvurunu’ keşfe yönelik gayretlerini arttırmaktır. İlmin bugünkü temsilcilerinin, İlâhî hakîkati zâhirî, aklî, rûhî, kalbî, irfânî plânda idrak için ömür tüketen geçmiş âlim, hakîm ve ârifler ile eserler üzerinden bağ kurmak suretiyle, onların arayış tecrübelerinden istifade etmeleri, ilimleri kuşatan küllî tasavvurun idrâkini mümkün kılacaktır. Bizi küllî tasavvura ulaştıracak olan vasıta, bazen dilin sunduğu imkânlar, bazen akıl, mantık ve felsefenin hâsıl ettiği kazanımlar, bazen de kalbin ve irfânî geleneğin ulaştığı hakikatler olabilecektir.
Bütün bu hususların arayışı içerisinde olan, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile de, bize ait duruşa ve müşterek tasavvuru keşfin zaruretine dikkat çekmeyi kaçınılmaz görüyoruz. Bir başka ifade ile, tedbirimizi alıp, tedârikimizi ikmâl ederek seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunu fark ederek, ‘cihet-i vahdemizi’ yeniden hatırlamalı, uydu olmaktan, ezilmişlikten kurtulmalı, kendimize ait usûl, ulemâ ve kitâbiyâta dönmeli, ilmî düşünüşümüzü yeniden ‘âlî tasavvurumuza’ uygun hâle getirmeliyiz.
Kırk ikinci sayımızla, akademik dergicilikte kemâle erdiğimizin göstergesi olarak, kesintisiz yayın hayatını sürdürerek, geride bıraktığımız ilk yirmi yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu nüshasında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. İslâm coğrafyasının uzak diyarlarının tasavvurlarını bize sunan makaleler, eser tetkikleri, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) işaret edilen hususlarda bize iletilen her türlü talebe açık olup, bütün imkânlarını kullanarak arzu edilen hususlarda yazarlarımızın yanında olmaya çalışacaktır.
Geride bıraktığımız yirmi yıl ve kırk iki sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran hayatta olan ve ahirete irtihal eden bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken, bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz. Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU