Araştırma Makalesi
Hac Fetvalarının Güncelleştirilmesi ya da ‘Hac İbadetinizi Benden Alın’ ve ‘Hiçbir Sakınca Yoktur’ Hadisleri Arasındaki İnce Çizgi
Öz
Hac ibadeti, İslam coğrafyasının seçkin temsilcileri tarafından yerine getirilen programı hassas, kuralları net, çok yönlü, disiplinli ve dinamik bir ibadettir. Hac ibadetinde sağlık, seyahat, gıda, konaklama, ulaşım ve güvenlik konularının önemli olması kadar haccın manevî ikliminden azamî yararlanılması, İslam kardeşliğinin ve ümmet bilincinin güçlendirilmesi adına hacıların hac ibadeti öncesi ve hac ibadeti esnasında bilgi ve duygu yüklü programlarla bilgilendirilmesi ve şuurlandırılması da çok önemlidir. Bu müstesna ibadetin istenen ve emredilen şekilde yerine getirilmesi temel arzu olmakla birlikte; bu durum zaman zaman sert iklim şartları, zaman zaman sağlık sorunları ve ulaşım problemleriyle zorlaşmaktadır. Hac fetvalarındaki ilke ve prensipler gerçeklikle çatıştığında fetvaların güncelleştirilmesi söz konusu olmaktadır. Hac ibadeti söz konusu olduğunda özellikle uygulamada iki hadis, sık sık gündeme gelmektedir. Birinde “Hac ibadetinizi benden alın.” ifadesiyle haccın belirlenen kurallara uygun bir ibadet olarak yerine getirilmesine vurgu yapılırken; veda haccında özellikle Mina’da Hz. Peygamber’in kendisine sorulan pek çok soruya cevap olarak verdiği; “Lâ harac/Sakınca yok,” hadisinde ise kolaylık gösterilmesi söz konusudur. Hac ibadetinde verilen ilmî ruhsatlardan yararlanma, bazen “lüzumlu” değil, “elzem” olmaktadır. Zira “Allah azîmetlerin yapılmasını sevdiği gibi, ruhsatların da yapılmasını sever,” hadisi, bize dinî ölçülere uygun olarak verilen ruhsatı işlemenin de Allah’ın rızasına uygun olacağına işaret etmektedir. Yaşlı, engelli, hasta, bitkin ve mazeretli hacı adayının ruhsatlardan yararlanmasında ve haccın asgarî şartlarını taşıyarak bu ibadeti yerine getirmesinde herhangi bir mahzur yoktur. Ancak yaş ve sağlık durumu müsait olanlar hakkında uygulama çeşitliliği söz konusu olmalıdır. Makalede; hac ibadetinde özellikle en yoğun hac görevlerinin bulunduğu Arafat, Müzdelife ve Mina programındaki güncel uygulamalarla ilgili ruhsat ve azîmet görüşleri değerlendirilmekte ve pratik çözüm yolları araştırılmaktadır.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, el-Müsned, Kahire, 1313/1985; III, 337.
- Müslim b. Haccac Ebu’l-Huseyn el-Kuşeyrî en-Neysabûrî (ö.261/875), el-Cami‘u’s-Sahîh, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1401/1981; “Hac” 310 (1297).
- Ebu Davud, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdî es-Sicistanî, es-Sünen, thk. İzzet Ubeyd ed-De’as ve Adil es-Seyyid, Daru’l-Hadis, Humus, 1.bsk, 1394/1974; “Menâsik” 78 (1970).
- Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin b. Ali el-Beyhakî eş-Şafiî, es-Sünenü’l-kübrâ, thk. Muhammed Abdülkadir Ata, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut,1414/1994; V, 188 (9465); a.mlf, V, 212 (9552).
- Nesaî, Ebu Abdirrahman, Ahmed b. Şüayb b. Ali en-Nesaî, es-Sünen, (bi-Şerhı’s-Süyûtî ve Haşiyeti’s-Sindî), Daru’l-Fikr, Beyrut, 1.bsk, 1348/1930 “Menâsik” 220 (3061), 221 (2063).
- Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-sahih; “İlim” 23,46 (83,124); Müslim, “Hac” 327-333 (1306);
- İbn Mâce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî, es-Sünen, thk. Muhammed Fuad Abdülbaki, el-Mektebetü’l-İlmiyye, Beyrut, 1373/1954; “Menâsik”, 74 (3051);
- İbn Ebî Şeybe, el-Musannef, thk. Muhammed Avvame, Daru’l-Kıble, 1.bsk., Cidde, 1437/2006; XX, 88-89 (37295);
- Tahavî, Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Mısrî, Şerhu maâni’l-âsâr, thk. Muhammed Zührî en-Neccar, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. bsk., Beyrut, 1399/1979; II, 237;
- Abdullah b. Muhammed el-Basrî, “İtmamu’l-Hacc beyne (huzû annî) ve (if’al ve-lâ harac)”, https://www.alukah.net/sharia/0/27378/ Erişim: 10.12.2023;
- Abdullah b. Abdullah el-Muslih, “Mefhûmu if’al ve-lâ haraç fi’l-menasik”, https://www.almosleh.com/ar/13180; Erişim: 10.12.2023.
- Halit Çalış, “Zaruret”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2013; XXXXIV, 141). İbn Hibban, Sahih, (el-İhsan bi-tertib Sahih İbn Hıbban, haz. Alaeddin Ali b. Belban el-Farisî, thk. Şuayb el-
- Arnaût, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1.bsk, 1407/1987; II, 69 (354); Taberanî, Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed b. Eyyüb, el-Mu’cemü’l-kebîr, thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî, Dâru’s-
- Sumayî, Riyad, I. bsk., 1415/1994; XI, 323 (11880).
- İzzeddin b. Cemâa el-Kinanî, Hidayetü’s-sâlik ilel-mezahibi’l-erbaa fi’l-menasik, thk. Nureddin Itr, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1.bsk., Beyrut, 1414/1994; III, 1053-1055;
- Zafer Ahmed el-Usmanî et-Tehânevî, İ’lâü’s-sünen, İdaretü’l-Kur’an ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, Karaçi, ts; X, 136.
- Nureddin Itr, el-Hacc ve’l-Umre fi’l-fıkhi’-islâmî, 5.bsk., 1416/1995; s. 97.
- Mergînaî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ebîbekr b. Abdil-celîl el-Ferganî, el-Hidaye şerhu’l-Bidâye, II, 161; İzzeddin b. Cemâa, Hidayetü’s-sâlik, III, 973;
- Rahmetullah es-Sindî el-Mekkî, Lübabü’l-menasik ve ubabü’l-mesâlik, thk. Abdurrahim b. Muhammed Ebîbekr, 2.bsk., Dâru Kurtuba, Beyrut, 1421/2000, s. 133;
- Celaleddin Muhammed b. Ahmed el-Mahallî, Şerhu’l-Minhâc, Matbaatü Muhammed Ali Sabîh, Kahire, 1368; II, 121;
- İbn Kudâme, Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî, el-Mugnî, Daru’l-Menar, 3. bsk., 1367; III, 506.
- Kurtubî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ömer b. İbrahim, el-Müfhim li-mâ üşkile min telhisi Kitabi Müslim, thk. Muhyiddin Dîb Mestû vd, Daru İbn Kesîr ve Daru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1.bsk., Beyrut, 1996; III, 331 (1094).
- M. Özgü Aras, “Cemre”, TDV Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993; VII, 340.
- Huseyn b. Muhammed Said b. Abdilgani el-Mekkî el-Hanefî (ö.1366/1947), Haşiyetü İrşadü’s-sârî ilâ Menasiki’l-Mullâ Ali el-Karî, thk. Muhammed Talha Bilal Ahmed Menyar, Müessesetü’r-Reyyan, 1. bsk., Beyrut, 1420/2009; s. 507;
- Aynî, Bedreddin Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed, Umdetü’l-karî, thk. Muhammed Nasr Ebî Cebel, ed-Dâru’l-Âlemiyye, Kahire, 1. bsk., 1442/2020; II, 120-121.
- Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Bağdâdî, Tehzîbü’l-âsâr, (Müsnedü İbn Abbas) thk. Mahmud Muhammed Şâkir Matbaatü’l-Medenî, Kahire; I, 224.
Toplam 26 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Hadis |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 31 Aralık 2023 |
| Gönderilme Tarihi | 6 Aralık 2023 |
| Kabul Tarihi | 31 Aralık 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023 Cilt: 22 Sayı: 2 |
Kaynak Göster
İlmî Tedrîsâtın Tertîbi Üzerine…
Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU
Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU