İslam Öncesi Türk Kültüründe “Anıt Kurgan” Geleneği Üzerine Bazı Tetkikler

Yıl 2023, , 599 - 611, 27.12.2023

Ali Toraman

https://doi.org/10.32600/huefd.1196802

Öz

Tarihte büyük devletler kuran Türk boyları, geniş coğrafyalara yayılmışlar ve arkalarında sayısız eserler bırakmışlardır. Bu eserler ise büyük oranda, maddi kültür mirasımızın temel unsurları olan arkeolojik kalıntılardan oluşur, bu kalıntılar içerisinde ise özellikle kurganlar büyük bir öneme sahiptir. Kurganlar somut varlıklar olarak, Türk kültürü, inancı, sosyal yapısı, ekonomik hayatı gibi birçok konuda değerli bilgiler verir, aynı zamanda Türk mimari yapısı ve konut anlayışı hakkında da fikir edinmemizi sağlarlar. Kurganlar Türk kültüründe, ölen bir kişinin ebedi hayatını geçireceği ikametgâhıdır, ölen bir insanın diğer dünyaya yolculuğunun başladığı ve son vedanın yapıldığı yerdir. Bundan dolayı belli bir öneme sahiptirler ve çeşitli tip ve türleri de vardır. Bunlardan birisi anıt mezar veya anıt kurgan olarak tarif edebileceğimiz, bir kişinin anısına yapılan yerlerdir. Türk kültüründe çeşitli sebeplerden dolayı cesedine ulaşılamayan veya cesedi uzak diyarlarda kalan insanların diğer dünyaya yolculukları, anıt kurganlar vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir. Bunlar yapı ve uygulama olarak diğer kurgan türlerinden farksızdır, sadece içerisinde anısına yapılan insanın cesedi yoktur. Bu çalışmada söz konusu yapılar ve uygulama pratikleri ele alınacak ve örnekleriyle açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kurgan, Türk kültürü, arkeoloji, maddi kültür, anıt mezar

Some Studies on the “Cenotaph” Tradition in Pre-Islamic Turkish Culture

Öz

The Turkish tribes, who established great states in history, spread over wide geographies and left countless works behind. These artifacts are mostly archaeological remains, which are the basic elements of our material cultural heritage, and among these remains, especially kurgans have a great importance. Kurgans, as tangible assets, provide very valuable information on many subjects such as Turkish culture, belief, social structure, economic life, and also provide us with an idea about Turkish architectural structure and housing understanding. Kurgans are the residence of a deceased person in Turkish culture, where he will spend his eternal life, it is the place where a deceased person's journey to the other world begins and the final farewell is made. Therefore, they have a certain importance and there are also various types and types. One of them is the tombs made in memory of a person, which we can describe as mausoleums or monumental kurgans. In Turkish culture, the journeys of people whose corpses could not be reached for various reasons or whose corpses were left in distant lands, were carried out through these monumental kurgans. They are no different from other types of kurgans in terms of structure and application, except that there is no corpse of the human being made in memory of them. In this study, these structures and application practices will be discussed and tried to be explained with examples.

Anahtar Kelimeler

Kurgan, Turkish culture, archaeology, material culture, cenotaph

Kaynakça

• Abramzon, S. M. (1990). Kirgizı i İh Etnogenetiçeskiye i İstoriko-Kulturnıye Svyazi. Frunze: Kırgızistan Bilimler Akademisi.
• Bağcı, A. (2018). Şamanizm İnancında Ritüel Maskeleri ve Gömü Maskeleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 46, 27-55.
• Bahar, H. (2013). Avrasyada Ölüm ve Türklerde Mezar Kültürü. H. Bahar vd. (Yay. haz.), Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür: Prof. Dr. Nejat Göyünç'e Armağan içinde (ss. 267-304). Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Bıkov, N. İ., Bıkova, V. A. ve Slyusarenko, İ. Yu. (2005). Pogrebalnıye Soorujeniya Kak İstoçnik po İzuçeniyu Lesopolzovaniya u Pazırıktsev. Arheologiya, Etnografiya i Antropologiya Yevrazii, 2(22), 60-67.
• Borodayev, V. B. ve Mamadakov, Yu. T. (1985). Mogilniki Kırlık-I i Kırlık-II v Gornom Altaye. Problemı Ohranı Arheologiçeskih Pamyatnikov Sibiri, 1, 51–88.
• Borodovskiy, A.P. (1994). İssledovaniye Odnogo iz Pogrebalno-Pominalnıh Kompleksov Drevneturkskogo Vremenina Sredney Katuni. Arheologiya Gornogo Altaya, 75-82.
• Durmuş, İ. (2016). Türk Kültürüne Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gavrilova, A. A. (1965). Mogilnik Kudırge kak İstoçnik po İstorii Altayskih Plemen. Moskova-Leningrad: İlim Yayınları.
• Gruşin, S.P. (1996). Priçinı Poyavleniye Kenotaf. Arheologiya, Paleoekologiya i Etnografiya Sibiri i Dalnego Vostoka, 2, 4-9.
• Günay, Ü. ve Güngör, H. (2015). Türklerin Dini Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Hudyakov, Yu. S., Tabaldiyev, K. Ş. ve Borisenko, A. Yu. (2015). Orujiye, Ukraşeniya i Prinadlejnosti Kostyuma c Pamyatnika Krasnıy Stroitel v Çuyskoy Doline Kırgızstana. Arheologiya, Etnografiya i Antropologiya Yevrazii, 43(1), 61-72.
• Kiryuşin, Yu.F., Stepanova, N.F. ve Tişkin, A. A. (2003). Skifskaya Epoha Gornogo Altaya II Pogrebalno-Pominalnıe Kompleksi Pazırıkskoy Kulturı. Barnaul: Altay Devlet Üniversitesi Yayınları.
• Koca, S. (2019). Türk Kültürünün Temelleri. Ankara: Berikan Yayınları.
• Koçak, K. (2015). Kuzey Kafkasya ve Kuzey Karadeniz’deki İskit Kurganlarının Ortaya Çıkışı. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 1(25), 66-78.
• Koçak, K. (2022). Göktürk Dönemine Ait Nadir Sunak Örnekleri (Sunak Taşı/Altar). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 55, 188-205.
• Koçak, K. ve Gökçek, L. G. (2022). Bilge Kağan Hazinesinin Gün Yüzüne Çıkarılması: Bilge Kağan Anıt Alanı Kazı Çalışmaları. Gazi Akademik Bakış, 15(30), 25-40.
• Kosarev, M. F. (1991). Drevnaya İstoriya Zapadnoy Sibiri: Çelovek i Prirodnaya Sreda. Moskova: SSCB Bilimler Akademisi.
• Kreynoviç, Ye. A. (1973). Nivhgu. Moskova: İlim Yayınları.
• Kubarev, G. V. (1994). Drevneturkskiye Kenotaf iz Bike-III. Arheologiya Gornogo Altaya, 1, 82-86.
• Kubarev, G. V. (2005). Kultura Drevnih Turok Altaya (Po Materialam Pogrebalnıh Pamyatnikov). Novosibirsk: Sibirya Rus Akademisi Yayınları.
• Kubarev, G. V. ve Kubarev, V. D. (2003). Pogrebeniye Znatnogo Turka iz Balık-Sooka. Arheologiya, Etnografiya i Antropologiya Yevrazii, 4, 64-82.
• Kubarev, V. D. (1985a). Arheologiçeskiye İssledovaniya u Boma Korkeçu, Tsentralnıy Altay. Arheologiçeskiye İssledovaniya v Rayonah Novostroek Sibiri, 130-137.
• Kubarev, V. D. (1985b). Drevneturkskiye Kenotafı Borotala. Drevniye Kulturı Mongolii, 1, 136-148.
• Kubarev, V.D. (1987). Kurganı Ulandrıka. Novosibirsk: İlim yayınları.
• Kubarev, V.D. (1991). Kurganı Yustıda. Novosibirsk: İlim yayınları.
• Kubarev, V. D., Kireyev, S.M. ve Çeremisin, D. V. (1990). Kurganı Uroçişa Bike. Arheologiçeskiye İssledovaniya na Katuni, 1, 43–95.
• Kuzuoğlu, R. ve Gökçek, L. G. (2005). 2003 Yılı Bilge Kağan Anıt Mezar Kazısı. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(13), 5-34.
• Mamadakov, Yu. T. ve Gorbunov, V.V. (1997). Drevneturkskiye Kurganı Mogilnika Katanda-III. Drevnosti Altaya: İzvestiya Laboratorii Arheologii, 2, 115-129.
• Mogilnikov, V. A. ve Yelin, V.N. (1983). Kurganı Talduara. Arheologiçeskiye İssledovaniya v Gornom Altaye v 1980-1982 godah, 2, 90–108.
• Ögel, B. (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Polosmak, N. V. (2001). Vsadniki Ukoka. Novosibirsk: İnfolio yayın.
• Polosmak, N. V., Molodin, V. İ. (2000). Pamyatniki Pazırıkskoy Kulturı Na Ploskogorye Ukok. Arheologiya, Etnografiya i Antropologiya Yevrazii, 4(4), 66-87.
• Savinov, D. G. (1982). Drevneturkskiye Kurganı Uzuntala (K Voprosu o Vıdelenii Kurayskoy Kulturı). Arheologiya Severnoy Azii, 102-122.
• Selçuk, H. (2019). Selengeden Tuna’ya Türk Kültür Tarihine Dair Notlar. İstanbul: Kitaparası Yayınları.
• Semyonov, V. A. (1994). Ritualnıy Dvoynik v Pohoronnom Obrade Sayano-Altayskih Skifov. Smert Kak Fenomen Kulturı, 2, 135-142.
• Sokolova, Z. P. (1975). Novıye Dannıye o Pogrebalnom Obrade Severnıh Hantov. Polevıye İssledovaniya İnstituta Etnografii 1974 Goda, 2, 165-174.
• Soyönov, V. İ. ve Ebel, V. İ. (1992). Kurganı Gunno-Sarmatskoy Epohi na Verhnem Katuni. Gorno-Altaysk: Dağlık Altay Devlet Üniversitesi Yayınları.
• Şişlo, B. P. (1975). Sredneaziatskiy Tul i Yego Sibirskiye Paralleli. Domusulmanskiye Verovaniya i Obradı v Sredney Azii, 1, 248-260;
• Şulga, P. İ. ve Gorbunov, V. V. (2002). Fragment Dospeha iz Turkskogo Kenotafa v Doline r. Sentelek. Materialı po Voennoy Arheologii Altaya i Sopredelnih Territoriy, 112-130.
• Taşağıl, A. (2017). Kök Tengri’nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayın.
• Tişkin, A. A. ve Daşkovskiy, P. K. (2003). Sotsialnaya Struktura i Sistema Mirovozzreniy Naseleniya Altaya Skifskoy Epohi. Barnaul: Altay Devlet Üniversitesi Yayınları.
• Tişkin, A. A. ve Gruşin, S. P. (1997). Şto Takoye Kenotaf?. İzvestiya Laboratorii Arheologii, Sayı 2, 24-28.
• Tümer, G. (1991). Atalar Kültü. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 4) içinde (ss. 42-43). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yatsenko, S. A. (1999). Kostyum Plemen Pazırıkskoy Kulturı Gornogo Altaya Kak İstoriçeskiy İstoçnik. Vestnik Drevney İstorii, 3(228), 145-170.
• Yatsenko, S. A. (2016). O Planirovke Elitarnıh Nekropoley i Elitarnıh Uçastkov v Nekropolah Rannih Koçevnikov Stepi. Materialı po Arheologii i İstorii Antiçnogo i Srednevokovogo Krıma, Sayı 5, 46-75.
• Zaharov, A. A. (1926). Materialı po Arheologii Sibiri (Raskopki V.V. Radlova v 1965 g.). Trudı GİM, Sayı 1, 71-106.