Evliya Çelebi Seyahatnâmesi ve Saltuknâme’de Cadı Motifi Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 42 Sayı: 2, 676 - 687, 23.12.2025

Şeyma Akelma

https://doi.org/10.32600/huefd.1648451

Öz

Bir toplumun sosyo-kültürel özellikleri ve hayat tarzı hakkında veri sunan önemli kaynaklardan biri de o topluma ait olan yazılı ve sözlü anlatılardır. Bu anlatı türlerinden biri olan seyahatnameler özellikle tarihi anlamda başvurulabilecek en öncelikli kaynaklardan biri olmakla beraber aynı zamanda dönemin kültürel ve toplumsal yaşamını da en canlı şekilde yansıtan türlerden biridir. Bu anlamda özellikle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi Türk kültür ve tarihi açısından incelenmesi gereken bir eserdir. Sözlü ve yazılı edebi türler ait olduğu toplumun tarihi ve kültürel değerlerine ışık tutar. Saltuknâme bu anlamda önem taşıyan Türk destanlarındandır. Türk tarihi ve folkloru açısından mühim olan bu her iki eser de farklı türlerde yazılmış olmalarına rağmen benzer pek çok motife sahiptirler. Bu motiflerden biri de halk kültür ve anlatılarında önemli yer kaplayan cadı motifidir. Cadılar Türk kültüründe yer alan doğaüstü varlıklardan biridir. Zamanla sanat ve edebiyata da sirayet eden bu tabiatüstü varlık dünyada olduğu kadar Türk tarihi ve edebiyatında da geniş yer alır. Bu çalışmada Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi ve Saltuknâme destanında bulunan ortak motiflerden biri olan cadı motifi incelenmiştir. Karşılaştırmalı bir çalışma yapılmış, öncelikle cadı motifi her iki eserde ayrı ayrı ele alınmış, daha sonra motifin metinler üzerinde işlenişi tip, şekil ve muhteva yönünden benzerlikleri ve farklılıkları mukayese edilerek çalışma tamamlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi , Saltuknâme , cadı , kültür , motif

A Comparative Study on the Witch Motif in Evliya Çelebi’s Travelogue and Saltuknâme Epic

Öz

One of the important sources that provide data about the socio-cultural characteristics and lifestyle of a society is the written and oral narratives belonging to that society. Travelogues, one of these narrative types, are one of the most comprehensive sources that can be consulted throughout history, and at the same time, one of the most vividly reflecting contemporary cultural and social life. In this sense, Evliya Çelebi's Travelogue is a work that should be examined in terms of Turkish culture and history. It sheds light on the historical and cultural values of the society to which it belongs to the oral and written literary genres. Saltukname is one of the important Turkish epics in this sense. Although these two works, which are important in terms of Turkish history and folklore, were written in different genres, they have many similar motifs. One of these motifs is the witch motif, which has an important place in folk culture and narratives. Witches are one of the supernatural beings in Turkish culture. This supernatural being, which has spread to art and literature over time, has a wide place in Turkish history and literature as well as in the world. In this study, the witch motif, one of the common motifs found in Evliya Çelebi's Seyahatname and Saltukname epic, was examined. A comparative study was conducted, first the witch motif was discussed separately in both works, then the study was completed by comparing the similarities and differences in the type, shape and content of the motif in the texts.

Anahtar Kelimeler

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi , Saltuknâme , witch , culture , motif

Kaynakça

• Aksan, Y. (2013). 1450-1750 yılları arasında Avrupa’da cadılık 1450-1750. Tarih İncelemeleri Dergisi, 28(2), 355-368.
• Atnur, G. (2007). Tatar halk anlatılarında şüreli tipi. Milli Folklor, 73, 26-30.
• Aycibin, Z. (2008). Osmanlı Devleti’nde cadılar üzerine bir değerlendirme. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 24(24), 55-70.
• Bitik, B. Ö. (2011). Evliya Çelebi Seyahatnamesinde cadi, obur, büyücü anlatıları ve kurgudaki işlevleri. Millî Folklor, 23, 92.
• Boratav, P. N. (2013). 100 soruda Türk folkloru. Bilgesu Yayıncılık.
• Çobanoğlu, Ö. (2021). Türk halk kültüründe memoratlar ve halk inançları (3. Bs.). Akçağ.
• Çoruhlu, Y. (2012). Türk mitolojisinin ana hatları. Kabalcı Yayıncılık.
• Duvarcı, A. (2005). Türklerde tabiat üstü varlıklar ve bunlarla ilgili kabuller, inanmalar, uygulamalar. Bilig, 32, 125-144.
• Ebu’l Hayr-ı Rûmî. (2007). Saltıknâme (Saltık Gazi destanı). (N. Demir, M. D. Erdem, Yay. haz.). Destan Yayınları.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. (2003). (S. A. Kahraman, Y. Dağlı, Yay. haz.). C. III, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. (2003). (R. Dankoff, S. A. Kahraman ve Y. Dağlı, Yay. haz.). C. VII, Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi (2003). (R. Dankoff, S. A. Kahraman ve Y. Dağlı, Yay. haz). C. VIII, Yapı Kredi Yayınları.
• Gümüştepe, P. N. (2022). Mitolojiden destana: Saltuknâme destanında halk anlatıları arasındaki etkileşimin izleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 9, 568-589. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1192302
• İnan, A. (1995). Tarihte ve bugün şamanizm materyaller ve araştırmalar. Türk Tarih Kurumu.
• İz, F. (1989). Evliyâ Çelebi ve Seyâhatnamesi. Belleten, 53(207-208), 709-734.
• Küçük, A. (2011). Doğu Karadeniz yöresi doğum sonrası inanış ve uygulamalarında cadı/obur. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 12, 123-136.
• Onay, A. T. (2016). Açıklamalı divan şiiri sözlüğü eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. Kurgan Edebiyat Yayınları.
• Tutaysalgır O. ve Arı S. (2023). Aslan sembolizminin tarihsel yolculuğu ve güncel logo tasarımlarında kullanımı. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16(41), 434-453. https://doi.org/10.12981/mahder.1119532
• Özay, Y. (2012). Evliyâ Çelebi'nin acayip ve garip dünyası [Doktora Tezi]. Bilkent Üniversitesi.
• Öztürk, Ş. (2019). Türk kültüründe aslan. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 2(2), 18-39. Sakaoğlu S. ve Duymaz A. (2011). İslamiyet öncesi Türk destanları (incelemeler-metinler) (6. Bs.). Ötüken Yayımları Yayımevi.
• Büyük Türkçe Sözlük. (2011). (Ş. H. Akalın, Yay. haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yaltırık, M. B. (2013). Türk kültüründe hortlak-cadı inanışları. Tarih Okulu Dergisi, XVI, 187-232.