Zevvare Cuma Camii Alçı Kitâbe ve Süslemeleri

Yıl 2022, Cilt: 39 Sayı: 1, 50 - 98, 30.06.2022

Kamran Sokhanpardaz

https://doi.org/10.32600/huefd.821247

Öz

Büyük Selçuklu sanatı, İslam sanatı içinde müstakil bir kategori oluşturmaktadır. Büyük Selçuklu döneminde alçı işçiliği de diğer sanatlar gibi gelişme göstermiştir. İran’da ve Türkiye’de Büyük Selçuklu dönemi sanatı ile ilgili az sayıda yapılan çalışmalar alçı süslemelerle ilgili olmayıp, genellikle bu dönemin mimarisini açıklamaktadır. Buradan hareketle çalışmamızda, Zevvare Mescid-i Cuması'nın alçı süsleme ve kitâbeleri ele alınarak tanıtılacak ve değerlendirilecektir. Yapının süslemelerinde yazı, bitkisel ve hendesî bezemeler kabartma, kazıma ve kalıplama tekniğinde yapılmıştır. Kompozisyonlar mihraplar, beden duvarlarının üst kısmını dolanan yazı kuşağı, kemerlerin karınları ve tuğla derzlerinde yer almaktadır. Yapının alçı süslemeleri ve kitâbelerin sanatçısı ile ilgili herhengi bir bilgi yoktur. Yapıdaki alçı süslemler; İran'ın Sasani dönemine (226-651) ait alçı süslemeleri, Abbâsîler Dönemi (Sâmarrâ Şehri / 836-892), Karahanlı (840-1212), Tolunoğulları (868-905), Nîşâbur’da yapılan kazı çalışmalarından çıkan İran'ın erken İslâm dönemine (X. yüzyıl) ait süslemeler, Anadolu Selçuklu (1075-1308) ve İran'ın İlhanlı dönemi (1256-1353) alçı süslemeleri ile büyük ölçüde benzerlik göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklu, Cami, Mimari, Zevvare Cuma Camii, Alçı Süsleme, Kitâbe

Destekleyen Kurum

Ondokuz Mayıs Üniversitesi BAP Birimi

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.18.001

The Stucco Inscription and Ornaments of Jāme' Mosque of Zavara

Öz

The art forms of the Great Seljuk period is an independent category within Islamic art. During the Great Seljuk period, plaster workmanship developed like other arts. Few studies have been done on the Great Seljuk art in Turkey and Iran, which is more related to the architecture of this period than the decorations of this building. According to this, one of the aims of this article, prepared with the title of the stucco inscription and ornaments of the Jāme' Mosque of Zavara, is to introduce the art of stucco decorations of the Jāme' Mosque of Zavara. Another aim of this article is to rediscover the exceptional value of the decorations of this mosque and understanding the interaction scopes of the decoration of this mosque. According to the results, the stucco decorations in this mosque include inscriptions, vegetal and geometric decorations made using embossing, engraving, and stamping techniques. These decorations are generally located on the mihrabs, the inscription band covering the upper part of the walls, the pointings between the bricks and intradoses. Any source of information about the stucco decorations artist of this mosque is not available. Also according to the results of this research, the stucco decorations in this mosque, it is very similar to the decoration of the Sassanid period of Iran (61- 226), the stucco decorations discovered from Samarra Exploration (836-892), architectural ornaments of the Qarakhanid period (840-1212), stucco decorations from the Tulunid period (868-905), the decoration of the first Islamic era of Iran (around the tenth century AD), which were from Neyshabur excavations, Anatolian Seljuk Architectural decorations (1075-1308) and stucco decorations of the Ilkhanid Period of Iran (1256-1353).

Anahtar Kelimeler

Great Seljuk, Mosque, Architecture, Stucco Ornament, Inscription, Jāme

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.18.001

Kaynakça

• Aslanapa, O. (1984). Türk sanatı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Azimi, M. (1371 h.ş.). Coğrafiya-yi Tarihi Medinetü-Sadat Zevvare, Tahran: Fecr-i Nur.
• Bakırer, Ö. (1980). Study on the use of brickbonds in Anatolian Seljuk architecture. METU: Journal of the Faculty of Architecture, 6, 143-186.
• Bozer, R. (1992). Eğri kesim tekniğine Anadolu'dan bir örnek: Konya II. Kılıçarslan Türbesi'nin ahşap kapı kanatları. Vakıf Haftası Dergisi, 9, 227-236.
• Bülbül, S. (2012). İran İlhanlı Dönemi mimari süslemesi XIII-XIV.yy. (Basılmamış Doktor Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Van.
• Dehkhoda, A. (1998). Lugatnâme. Tehran: University of Tehran Press.
• Eskici, B. (2006). Anadolu Selçuklu ve beylikler dönemlerinde alçı mihraplar. Sanat Tarihi Dergisi, 15(1), 57-75.
• Eskici, B. (2006). Hasankeyf Koç Camisi alçı süslemeleri üzerine bazı gözlemler, koruma problemleri ve çözüm önerileri. Sanat Tarihi Dergisi, 15(1), 77-96.
• Feyzizadeh, F., Hacizadeh, K., Sadeghi, S. (1398 h.ş.). Mutale-i Tatbiki-i Mezamin-i Dini der Ketibehay-i Mihraphay-i Geçi Devre-i Selcuki ve İlhani. Pajuheş-i Hüner, 17, 66-69.
• Godard, A. (1368 h.ş.). Athar-e Îran, (Çev. E. Servikad-i Mukeddem). Meşhed: Kuds-i Rezevi Yayınevi.
• Herzfeld, E. (1948). Die Ausgrabungen von Samarra, Band VI, Geschichte der Stadt Samarra. Hamburg: Verlag von Sachardt & Messtorff.
• Hünerfer, L. (1391 h.ş.). Gencine‐i Âsâr‐i Târihî‐yi İsfahan: Asâr-i Bâstani ve Elvah ve Ketibehay-i Târihi der Ostân-i İsfahan. Tahran: Kitap-furuşi Sakafi.
• Keyani, M. Y. (1368 h.ş.). Şehrhay-i İran. Tahran: Cihad-i Daneşgahi.
• Nesrullahi, A. (1392 h.ş.). Mescid-i Came-i Zevvare; Moerrifi ve Tehlil-i Sahtâr-i Kâlbedi. Eser, 62, 87-106.
• Pirniya, M. K. (1383 h.ş.). Sebk Şinasi-e Mimari-i İrani. Tahran: Suruş-i Daniş.
• Salehi Kaheki, A. ve Aslani, H. (1390 h.ş.). Moerrifi-ye Davazdeh Gune Az Arayeha-yi Geçbori Der Tezyinat-i Mimari-i Devran-i İslami-i İran; Ber Esas-i Şegerdhayi Fenni ve Cuziyat-i Ecrayi. Motaliat-i Bastanşinasi, 1, 98-102.
• Salehi Kaheki, A. ve Azizpour, Ş. (1391 h.ş.). Teemüli Der Ketibeha-ye Nokuşe Mescid-i Came-i Zevvare. Pejuhişha-yi Bastanşinasi-i İran, 2, 97-120.
• Salehi Kaheki, A. ve Azizpour, Ş. (1393 h.ş.). Nukuş ve Ketibehay-i Mesacid-i Cami-i Gülpayegan, Ardistan ve Zevvare. İsfahan: Goldasteh.
• Seccâdî, A. (1375 h.ş.). Seyr‐i Tahavvul‐i‐Mihrâb der Mi’mârîyi İslâmî‐yi İrân Ez Âgez tâ Hamle‐i Moğol, Tahran: Sâzmân-i Miras-i Ferhengi Keşver.
• Sezer, M. (2016). IV. Türk İslâm Sanatları Tarihi Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı ve Türk-İslâm Sanatları’nda Terminoloji Sorunu Çalıştayı hakkında bir değerlendirme. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(1), 295-299.
• Stronach, D., Young, T. (1966), Three Seljuq Tomb Towers, Iran, 4(1), 1-20.
• Ögel, S. (1965). Anadolu ağaç oymacılığında mail kesim. Sanat Tarihi Yıllığı, 1, 110-119.
• Öney, G. (1970). Anadolu'da Selçuklu ve beylikler devri ahşap teknikleri. Sanat Tarihi Yıllığı, 3, 135-149.
• Öney, G. (1973). İran’da Erken İslam Devri alçı işçiliğinin Anadolu Selçuk sanatında akisleri. Belleten, 37(147), 257-266.
• Wilkinson, C. (1986). Nishapur: some early Islamic buildings and their decoration. New York: The Metropolitan Museum of Art.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/ (Erişim tarihi: 24. 12. 2019)
• https://www.selcuklumirasi.com/architecture-detail/haci-kilic-camii-ve-medresesi (Erişim tarihi: 10.10.2020).
• https://bit.ly/3msa86p (Erişim tarihi: 11.10.2020).
• https://okuryazarim.com/mugak-attari-cami (Erişim tarihi: 11.10.2020).
• https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/ (Erişim tarihi: 10.10.2020).
• http://sputnikimages.com/hier_rubric/photo/746670.html (Erişim tarihi: 11.10.2020).
• https://golos.id/mapala/@litrbooh/russkiij-gorod-yerzurum---turkcziya (Erişim tarihi: 12.10.2020).
• https://seyahatdergisi.com/sahabiye-medresesi-nerede-tarihi-ve-hakkinda-bilgi/ (Erişim tarihi: 12.10.2020).
• http://www.kayseriden.biz/icerik.asp?ICID=238 (Erişim tarihi: 10.10.2020).
• https://reiseniran.de/ (Erişim tarihi: 10.10.2020).
• https://iranatlas.info/sassanid/sasani-art2.htm (Erişim tarihi: 8.10.2020).
• https://iranatlas.info (Erişim tarihi: 10.10.2020).
• http://guideiranfrance.com/wp-content/uploads/2017/12/Taq-e-Bostan.jpg (Erişim tarihi: 11.10.2020).
• https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322681 (Erişim tarihi: 11.10.2020).
• https://www.metmuseum.org/art/collection/search/449153 (Erişim tarihi: 8.10.2020).
• https://www.metmuseum.org/art/collection/search/449098 (Erişim tarihi: 10.10.2020).
• https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322628 (Erişim tarihi: 11.10.2020).
• https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322631 (Erişim tarihi: 11.10.2020).
• https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322639 (Erişim tarihi: 11.10.2020).
• https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322673 (Erişim tarihi: 11.10.2020).