1830-1906 Yılları Arasında Denizli Merkez Nüfusu Üzerine İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 41 Sayı: 1, 135 - 158, 28.06.2024

Hümeyra Karabıyık

https://doi.org/10.32600/huefd.1359196

Öz

Osmanlı Devleti’nin nüfusunu ele alan çalışmalar için nüfus defterleri, tahrir ve temettuât defterleri ile salnameler oldukça elzem kaynaklardır. Osmanlı’nın kuruluşundan itibaren, fethedilen bölgelerdeki arazisinin tespiti, bu bölgelerdeki vergi mükellefi ve asker olacak erkek nüfusun belirlenmesi için tahrirler düzenlenmiştir. Bu sayede tahrir defterleri oluşmuştur. Tahrirler belli zamanlarda, belli bölgelerde yapıldığı için düzenli ve ülkenin tamamını kapsayacak şekilde tutulamamıştır. Buna rağmen adı geçen defterler sayesinde klasik dönem için, belli bir bölgenin nüfusunu ve nüfusunda meydana gelen değişimleri incelemek mümkündür. Tahrir defterlerinin Osmanlı nüfusunun tespitine katkısı yadsınamaz bir gerçektir. Osmanlı Devleti’nde ilk nüfus sayımının kuruluştan 5 asır kadar sonra yapılabildiği görülmektedir. Sayım, Sultan II. Mahmut [1808-39] devrinde Yeniçeri Ocağı’nın yerine kurulan yeni orduya asker sağlamak ve vergi amacıyla yapılmıştır. Erkek nüfusun kaydedildiği bu sayım, Osmanlı Devleti’ndeki nüfusu tam olarak yansıtmasa da genel olarak ülke demografisi hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Keza 1844-45 yılında tutulan temettuât defterleri, hâne reisi sayısından yola çıkılarak nüfus tahmininde bulunmamızı sağlayan önemli kaynaklardan biridir. Ayrıca salnamelerden de Osmanlı nüfus çalışmalarında faydalanılmaktadır. Bu çalışmada nüfus ve temettuât defterleri ile vilâyet salnamelerinden yararlanılmıştır. Bu kaynaklardan elde edilen veriler ışığında 1830 ila 1906 yılları arasında Denizli kentinin köy ve mahallelerinin nüfusu ele alınmıştır. Çalışmada tablolara da yer verilerek elde edilen verilerin analizine gidilmiştir. Ayrıca faydalanılan kaynaklara göre bölgedeki doğum ve ölüm sayıları verilmiştir. Bununla birlikte medreselerdeki erkek nüfus, hanlarda kalan Müslüman ve gayrimüslim erkek nüfus ile aşiretlerin erkek nüfusu hakkında da bilgi verilerek değerlendirmeler yapıldı. Bu çalışmanın amacı, ele alınan dönemde Denizli kentinin demografik durumunu ortaya koyarak nüfus alanında yapılan çalışmalara ve Denizli tarihine katkıda bulunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, nüfus, Denizli, nüfus defteri, temettuât defteri

A Study on the Population of Denizli Between 1830 and 1906

Öz

Population registration books, tahrir (records) and temettuat (financial profits) registers and yearbooks are essential sources for studies dealing with the population of the Ottoman Empire. After the establishment of the Ottoman Empire, registrations were arranged to determine the land in the conquered regions and to determine the male population who would be taxpayers and soldiers in these regions. For that reason, the registration books have been created. Since registers were kept at certain times in certain regions, they could not be kept regularly covering the whole country. Despite this, it is possible to examine the population of a certain region and the changes in its population for the classical period, thanks to the aforementioned notebooks. Despite this, it is possible to examine the population of a certain region and the changes in its population for the classical period, thanks to the aforementioned notebooks. The contribution of the tahrir registers to the determination of the Ottoman population is an undeniable fact. It can be seen that the first census in the Ottoman Empire could be made five centuries after the establishment. The census was taken during the reign of Sultan Mahmut II. [1808-39] to provide soldiers to the new army established on the site of the Janissary Corps and also for tax purposes. Although this census, in which the male population is recorded, does not accurately reflect the population in the Ottoman Empire, it allows us to have information about the demography of the country in general. Also, the dividend books kept in 1844-45 are one of the important sources that allow us to estimate the population based on the number of heads of families. In addition, yearbooks have also been used in Ottoman population studies. In this study, population and financial profit books and the yearbooks related with some cities have been benefited. In the light of the data obtained from these sources, the population of the villages and the quarters of the city of Denizli between 1830 and 1906 was dealt with. Some various tables were also included in the study and the data obtained were analyzed. In addition, the number of births and deaths in the region is explained according to the sources studied. In addition, evaluations have been made by giving information about the male population in the madrases, the Muslim and non-Muslim male population staying in the caravanserai, and the male population of the different tribes. The aim of this study is to contribute to the studies in the field of population and the history of Denizli by revealing the demographic situation of the city of Denizli in the period studied.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, population, Denizli, population registers, temettuât registers

Kaynakça

• Acun, F. (2006). Karahisar-ı Şarkî ve Koyluhisar kazaları örneğinde Osmanlı taşra idaresi (1485-1569). TTK Yayınları.
• Afyoncu, E. (1999). Osmanlı Devleti’nde tahrir sistemi. G. Eren (Yay. haz.), Osmanlı (vı. cilt) içinde, (ss. 311-314). Yeni Türkiye Yayınları.
• Afyoncu, E. (2003). Türkiye’de tahrir defterlerine dayalı olarak hazırlanmış çalışmalar hakkında bazı görüşler. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1(1), 267-286.
• Ahmed Lütfî (1292). Târih-i Lütfî (III. Cilt). Dersaadet.
• Akbal, F. (1951). 1831 tarihinde Osmanlı imparatorluğunda idari taksimat ve nüfus. Belleten, XV, 60, 617-628.
• Akgündüz, A. ve Öztürk, S. (2002). Darende temettuat defterleri. Es-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Vakfı Somoncu Baba Araştırma ve Kültür Merkezi Yayını.
• Armağan, L., Bingöl, S., Çadırcı, M. ve Koç, B. (2000). 1830 sayımında Ankara. Ankara Büyükşehir Belediyesi Eğitim, Kültür Daire Başkalığı Yayını.
• Aşıkcı Çevik, N. (2007). Denizli 1831 nüfus sayımı (prosopografisi). [Yüksek Lisans Tezi]. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Avcı, Y. (2010). Bir Osmanlı Anadolu kentinde Tanzimat reformları ve kentsel dönüşüm: Denizli, (1839-1908). Yeditepe Yayını.
• Aydın, M. (1990). Sultan II. Mahmud döneminde yapılan nüfûs tahrirleri. Sultan II. Mahmud ve reformları semineri 20-30 Haziran 1989 (bildirilerinden ayrı basım). Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Babaoğlu, İ. (1996). XX. yüzyıl başlarında Aydın vilayeti salnamelerinde Denizli sancağı [Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Barkan, Ö. L. (1940-41). Türkiye’de imparatorluk devirlerinin büyük nüfûs ve arazi tarirleri ve hâkana mahsus istatistik defterleri-I. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, II, 20-59.
• Barkan, Ö. L. (1953). Tarihi demografi araştırmaları ve Osmanlı tarihi. Türkiyat Mecmuası, X, 1-25.
• Baykara, T. (1999). Osmanlılar’da medeniyet kavramı ve ondokuzuncu yüzyıla dair araştırmalar. Akademi Kitapevi.
• Behar, C. (Haz.). (1996). Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin nüfusu 1500-1927 (II. Cilt). Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Bingöl, S. (2004). İstanbul’da 1829 nüfus sayımı ve bazı mahallelerin Müslüman nüfusu üzerine bir inceleme. Tarih Araştırmaları Dergisi, XXIII, 36, 43-60.
• Boyacıoğlu, A. (1987). Salnamelere göre I. Meşrutiyet’ten I. cihan harbine kadar Aydın vilâyeti [Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara.
• Cuinet, V. (2001). La Turquie d’Asie, géographie administrative statistique descriptive et raisonnée de chaque province de l’Asie- mineure, (V cilt). Isis.
• Çadırcı, M. (1997). Tanzimat döneminde Anadolu kentleri’nin sosyal ve ekonomik yapısı. TTK Yayınları.
• Çavdar, T. (1999). Osmanlı döneminde nüfus bilgileri. G. Eren (Yay. haz.), Osmanlı (IV. cilt) içinde (ss. 551-557). Yeni Türkiye Yayını.
• Demir, T. (1996). 18. yy.’ın sonu ve 19. yy’ın başında Denizli [Yüksek Lisans Tezi]. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Elibüyük, M. (1990). Türkiye’nin tarihi coğrafyası bakımından önemli bir kaynak, mufassal defterler. Coğrafya Araştırmaları, 2, 11-42.
• Emecen, F. M. (1991). Sosyal tarih kaynağı olarak Osmanlı tahrir defterleri. Tarih ve sosyoloji semineri (28-29 Mayıs 1990). İÜ Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Faroqhi, S. (1978). 16. yüzyılda batı ve güney sancaklarında belirli aralıklarla kurulan pazarlar (İçel, Hamid, Karahisar-ı Sahib, Kütahya, Aydın, Menteşe). ODTÜ Gelişme Dergisi, Özel Sayı, 39-85.
• Gökçe, T. (2000). XVI. ve XVII. yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) kazâsı. TTK Yayını.
• Gökçe, T. (1991). 1830 genel nüfus sayımı sonuçlarına göre Denizli şehri nüfûsu hakkında bir değerlendirme. Tarih İncelemeleri Dergisi, VI, 1, 169-182.
• Güler, A. (1999). Osmanlı Devleti’nin son yıllarda Türkiye’nin demografik durumuna genel bir bakış. G. Eren (Yay. haz.), Osmanlı (IV. Cilt) içinde (ss. 567-571). Yeni Türkiye Yayını.
• Hayta, N. ve Ünal, U. (2005). Osmanlı Devleti’nde yenileşme hareketleri (XVII. yüzyıl başlarından yıkılışa kadar). Gazi Kitapevi.
• İlhan, M. M. (1997). Tahrir faaliyetleri ve bu faaliyet esnasında karşılaşılan güçlükler. Ata Dergisi, 7, 85-130.
• İnalcık, H. ve Quataert, D. (Ed.). (2004). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi 1600-1914, (II. Cilt). (A. Berktay, S. Andıç ve S. Alper Çev.) Eren Yayınları.
• İnan, S. (1997). XIX. yüzyılın sonlarında Aydın vilayeti salnamelerine göre Denizli sancağı [Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• İnan, S. (1999). Aydın vilayeti salnamelerine göre Denizli. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 5(5), 27-33.
• Kapısız, P. (1999). Temettuat defterlerine göre Denizli’nin sosyo-ekonomik durumu (1844) [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Karal, E. Z. (1943). Osmanlı imparatorluğunda ilk nüfus sayımı 1831. Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü Yayını.
• Karpat, K. H. (2003). Osmanlı nüfusu (1830-1914) demografik ve sosyal özellikleri. (B. Tırnakçı, Çev.), (O. Bahadır Yay. Haz.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Mustafa Nuri Paşa (1992). Netayic ül-vukuat kurumları ve örgütleriyle Osmanlı tarihi (I-II. Cilt). (N. Çağatay, Sad.) TTK Yayını.
• Öz, M. (1991). 15. ve 16. yüzyılda Çorum sancağı: nüfus ve iktisadî hayat. Türk Kültür Tarihi Çorum Sempozyum Tebliğleri, (26-27 Temmuz 1991) içinde, (ss. 5-17). Çorum Belediyesi Yayını.
• Özçelik, S. (2007). XIX. yüzyıl ortalarında Denizli kazasının sosyo-ekonomik yapısı hakkında gözlemler. A. Özçelik, vd. (Yay. haz.), Uluslararası Denizli ve çevresi tarih ve kültür sempozyumu bildiriler, 6, 7, 8 Eylül 2006 (I. cilt) içinde (ss. 227-241). PA.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Yayınları.
• Özlü, H. (2006). XIX. yüzyılda Denizli merkez kazasına bağlı köylerin sosyo-ekonomik durumu (temettuat defterlerine göre) [Yüksek Lisans Tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü (III. Cilt). MEB Yayınları.
• Shaw, S.J. ve Shaw, E.K. (1983). Osmanlı imparatorluğu ve modern Türkiye (II. Cilt). (M. Harmancı, Çev.) E Yayınları.
• Smyrne Turque, publication de la société de défense des droits Ottomans. (1919). Smyrne.
• Sungur, M. (1999). XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde nüfus ve nüfus sayımları. G. Eren (Yay. haz.), Osmanlı, (IV. Cilt) içinde (ss. 558-566). Yeni Türkiye Yayını.
• Turan, M. (2006). Yunan mezalimi (İzmir, Aydın, Manisa, Denizli-1919-1923). Atatürk Araştırma Merkezi Yayını.
• Turan, N. (2002). XIX. yüzyılda Denizli merkez kazasının sosyo-ekonomik durumu (temettuat defterlerine göre) [Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Varlık, M. Ç. (1988). XVI. yüzyılda Kütahya Sancağı’nda yerleşme ve vergi nüfusu. Belleten, LII(202), 115-168.
• Yazıcı Özdemir, Ö. (2021). Rakamlardan Tarih Okumak: Denizli nüfus araştırmalarına dair kaynak ve literatür değerlendirmesi. Y. Beyazıt (Yay. haz.), Denizli Çalışmaları Birikim ve Yol Haritası içinde (ss. 439-474). Ankara: Nobel Bilimsel Eserler Yayını.