Millî Mücadele Yılları Cephe Gerisinde Ulusal Bilinç ve Karşıtlığı: Batı Cephesinde Muhtarlar ve İmamlar

Yıl 2024, Cilt: 41 Sayı: 2, 659 - 675, 30.12.2024

Özlem Çankaya

https://doi.org/10.32600/huefd.1513396

Öz

Millî Mücadele yılları, siyasî, askerî ve sosyal yönüyle defalarca ele alınsa da bu çalışmalarda insan teması arka planda kalmıştır. Halbuki, bir savaş içerisinde olmak ve bu savaşın kurtuluş savaşı mahiyetinde olması insan hikâyesini anlamlı kılar. Dolayısıyla topyekûn savaşın yegâne unsuru her bir bireyin kendisidir. Mütareke dönemi ve Millî Mücadele yılları boyunca insanlar, kurtuluşu istemekte ancak kurtuluş yolunu hangi bayrağın peşinden giderek bulacağını bilmemekteydi. İşte Millî Mücadele yılları anlatılarını besleyen bu tereddüt ve çelişkiler, trajik olduğu kadar çok katmanlıdır. Bu katmanlı yapı “Savaş ve Toplum” perspektide ele alındığında karşımıza yeni kavramları getirmiştir. Modern bir kavram olan topyekûn seferberliğin etki ve derinliği daha önce hiç görülmediği kadar gündelik hayatla yoğruluyordu. Sıradan insanın savaş teamülü, kahraman yarattığı kadar ikna, rıza, inanç ve direnç gibi olumsuz çağrışımları da kapsamaktadır. Artık sıradan insan, meçhul olmaktan çıkarak kahramanlık sıfatlarını da marifet saymadan bazen fedakârlık, bazen korku gibi birbiriyle çelişir rollerin aktörü haline gelmişti. Özellikle Cihan Harbinin bu düzlemde yarattığı kimlik kargaşası ve ev cephesinin gündelik boyutunun fiziksel mekanlarla sınırlanamayacak kadar katmanlı olması, Zafer Toprak’ın ifadesiyle “içtimai vicdanları” şekillendirip sıradan kişi üzerinde seferberlik tasavvuru yaratmıştı. Bu temsilden yola çıkarak halkın seferberlik karşısında tavrını oluşturup yönünü belirleyen unsurlardan olan muhtar ve imam gibi devlet görevlilerinin yarattığı yerel düzeydeki ulusal bilinç ve karşıtlığı bu makalenin konusudur. Dolayısıyla, seferberliği bu sefer devlet gözüyle değil “aşağıdan tarih” bakış açısıyla devlet-toplum ilişkisinin önemli maddi dinamiklerinden olan muhtar ve imam gibi yerel unsurlar üzerinden ev cephesinde seferberliğe olan bireysel ve kolektif etkileri bağlamında başta daha önce yapılmış sözlü tarih anlatıları olmak üzere dilekçe, mahkeme zabıtları ve doğrudan dönem insanıyla diyaloğa girmemizi sağlayacak edebi metinler yoluyla iletişim kurmak dönemi algıladığımız perspektifi güçlendirir. Böylece mikro hikâyelerle ele alınan sıradan insanın makro düzeyde panoraması çizilecektir.

Anahtar Kelimeler

Millî Mücadele, cephe gerisi, ulusal bilinç, muhtarlar, imamlar

Etik Beyan

Etik kurul onayına gereksinim duyulmamıştır.

Destekleyen Kurum

Mali destek alınmamıştır.

National Consciousness and Opposition Behind the Front in the Years of National Struggle: Mukhtars and Imams on the Western Front

Öz

The National Struggle Years, while extensively studied in their political, military, and social aspects, have often neglected the human element. However, being in a war and the fact that this war is a war of liberation makes the human story meaningful. Therefore, the most important element of total war is the individual. During the Armistice period and the years of the National Struggle, although people wanted liberation, they did not know how to achieve it. These hesitations and contradictions that feed the narratives of the years of the The National Struggle are as multi-layered as they are tragic. When this layered structure is analyzed from the perspective of "War and Society", some new concepts are introduced. Accordingly, the modern concept of total mobilization was now also affecting daily life. The ordinary people’s war practice includes negative connotations such as persuasion, consent, belief and resistance as much as it creates heroes. The common man had ceased to be an unknown and had become the actor of contradictory roles such as sacrifice and fear, sometimes without the attributes of heroism. In particular, the identity confusion created by the First World War and the lack of spatial boundaries of the home front had shaped "social consciences", in the words of Zafer Toprak, and created an imagination of mobilization in ordinary people. Based on this representation, the local level national consciousness and opposition created by state officials such as mukhtars and imams, who were among the elements that formed the attitude of the people towards mobilization and determined its direction, are discussed in this article. Therefore, this time the mobilization will be evaluated from the perspective of "history from below" rather than from the eyes of the state. In the context of individual and collective effects on the mobilization on the home front through local elements such as mukhtars and imams, which are important material dynamics of the state-society relationship, communicating through oral history narratives, petitions, court records and literary texts that will allow us to enter into dialogue directly with the people of the period strengthens the perspective from which we perceive the period. In this way, the story of the ordinary people, which is dealt with in micro stories, will be told on a macro level.

Anahtar Kelimeler

The National Struggle, home front, national consciousness, mukhtars, imams

Kaynakça

• Açık Söz gazetesi, 29 Ağustos 1921.
• Adıvar, H. E. (2007). Vurun kahpeye. Can Yayınları.
• Afyonkarahisar Başkomutan Tarihi Park Müdürlüğü (BTMP), Afyonkarahisar Zafer Müzesi Arşivi, Türk Kara Kuvvetleri Yurtiçi Batı Bölge Komutanlığı 25 Ocak 1982 günü Mahmut Boğuşlu imzalı ve 3305- 82/81 sayılı “1919-1922 Yılları Arasında Köy ve Kasabalarda Yaşayan ve Yaşatılan Anılar” başlıklı ilgi yazısına göre hazırlanan: 1. Klasör, Afyonkarahisar, Merkez. 3. Klasör, Afyonkarahisar, Şuhut. 4. Klasör, Afyonkarahisar, Bolvadin. 5. Klasör, Afyonkarahisar, Sultandağı. 6. Klasör, Afyonkarahisar, Çay. 7. Klasör, Afyonkarahisar, Sandıklı. 8. Klasör, Afyonkarahisar, Emirdağ. 9. Klasör, Afyonkarahisar, Sincanlı (Sinanpaşa). 10. Klasör, Afyonkarahisar, İhsaniye 1. 11. Klasör, Afyonkarahisar, İhsaniye 2. 12. Klasör, Uşak, Merkez ve Köyleri. 13. Klasör, Uşak, Karahallı ve Sivaslı. 14. Klasör, Uşak, Banaz, Eşme ve Ulubey. 15. Klasör, Kütahya ve İlçeleri. 16. Klasör, Eskişehir ve İlçeleri.
• Akbaş, R. (Hazırlayan). (2011). Söğütlü Jandarma Onbaşı Ali’nin Millî Mücadele anıları. Yeditepe Yayınları.
• Akyılmaz, A. (2006). “Muhtar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 31. TDV Yayınları.
• Apak, R. (1990). İstiklal Savaşında Garp Cephesi nasıl kuruldu? TTK.
• Apak, R. (1988). Yetmişlik bir subayın hatırları. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Araz, Y. (2017). 16. yüzyılından 19. yüzyıl başlarına Osmanlı toplumunda çocuk olmak. Kitap Yayınevi.
• ATASE (Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi), İSH, Kutu: 1328, Gömlek: 1, Belge: 1ct.
• Babuş, F. (2013). Savaş yıllarından anılar. Ozan Yayıncılık.
• Beşikçi, M. (2016). Askeri odernleşme, askeri disiplin ve din: Düzenli kitle orduları çağında Osmanlı Ordusu’nda tabur imamları. Akademik İncelemeler Dergisi, 1(1), 1-33.
• Beydilli, K. (2000). Osmanlı Devleti’nde imamlık. Diyanet İslam Ansiklopedisi (Cilt 22) içinde (ss. 181-186). TDV Yayınları.
• Beydilli, K. (2001). Osmanlı döneminde imamlar ve bir imamın günlüğü. Tarih ve Tabiat Vakfı Basımevi.
• Böke, P. (2006). İzmir 1919-1922 tanıklıklar. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Buğra, T. (1986). Küçük ağa. Ötüken Yayınları.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA): Diyanet İşleri Reisliği, 7-63-34; Diyanet İşleri Reisliği, 7-63-38; Diyanet İşleri Reisliği, 7-64-13, Kararlar Daire Başkanlığı 3/29/12.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): DH. ŞFR. 97/218; DH. ŞFR. 615/95; DH. ŞFR. 622/77; DH. ŞFR. 626/128; DH. EUM. AYŞ. 1/10; DH. EUM. AYŞ. 6/40; DH.EUM. AYŞ. 13/65; DH.EUM. AYŞ. 13/80; DH. EUM. AYŞ. 18/35; DH. EUM. AYŞ. 23/18; DH. EUM. AYŞ. 48/45; DH. EUM. AYŞ. 48/49; DH. EUM. AYŞ. 49/74; DH. EUM. AYŞ. 50/33; DH. EUM. AYŞ. 54/56; DH. EUM. AYŞ. 55/90; DH. EUM. AYŞ. 57/79; DH. EUM. AYŞ. 75/87; DH. EUM. 2.Şb. 72/58; DH. EUM. KLH 4/33; DH. HMŞ. 3/2; DH. İ. UM. 19/3/1/092; DH. İ. UM. 20/12; DH. İ. UM. 20/14; DH. KMS. 55/49; 56/378/11; Hariciye SYS. 34/54/6; HR. UHM. 205/49; ŞD. 50/16; ŞD. 50/21; ŞD. 2252 – 21; YB. 021 116/437; YB. 021 116/480; YB. 021 117/307; YB. 021 117/454.
• Çadırcı, M. (1970). Türkiye’de muhtarlık teşkilatı. Belleten, 34(135), 409-420.
• Doğan, F. (2000). Millî Mücadele hatıralarım. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Duben, A. ve Behar, C. (2014). İstanbul haneleri: Evlilik, aile ve doğurganlık 1880-1940 (N. Mert, Çev.). Boğaziçi Ünivrsitesi Yayınları.
• Elcezire İstiklal Mahkemesi kararlar ve mahkeme zabıtları (2015). Cilt III, TBMM Başkanlığı Adına Yayınlayan: İrfan Neziroğlu, TBMM Kütüphane Ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları.
• Eliçin, B. (1978). Onlar savaşırken. Okar Yayınları.
• Er, T. (1986). Kemal Tahir’in altı romanının halkbilimsel açıdan değerlendirilmesi. Feryal Matbaacılık.
• Ergenç, Ö. (1984). Osmanlı şehrindeki Mahalle’nin işlev ve nitelikleri üzerine. Osmanlı Araştırmaları, 4, 69-78. Eskişehir İstiklal Mahkemesi kararlar ve mahkeme zabıtları (2015). Cilt IV, TBMM Başkanlığı Adına Yayınlayan: İrfan Neziroğlu, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları.
• Görkem, İ. (1977). Küçük ağa Ankara’da. Hisar Dergisi, 157, 15-17.
• Gürler, H. (1994). Kurtuluş savaşında Albay Bekir Sami Günsav (Mayıs-Haziran 1919). Genelkurmay Basımevi.
• Kandemir, F. (1964). Millî Mücadele başlangıcında Mustafa Kemal arkadaşları ve karşısındakiler. Ercan Matbaası.
• Kansu, M. M. (2019). Erzurum’dan ölümüne kadar Atatürk’le beraber (Cilt 1). TTK.
• Karaosmanoğlu, Y. K. (2012). Hikâyeler. İletişim Yayınları.
• Karaosmanoğlu, Y. K. (2014). Yaban. İletişim Yayınları.
• Kastamonu İstiklal Mahkemesi. (2023). Cilt 11/1, TBMM Başkanlığı Adına Yayınlayan: Mehmet Ali Kumbuzoğlu, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları.
• Köstüklü, N. (1988). Millî Mücadele de Keçiborlu. Atatürk Yolu Dergisi, 1(2), 257-280.
• Kodaman, B. ve Tızlak, F. (2006). Bir kalpaklının Millî Mücadele günlüğü. Süleyman Demirel Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi.
• Metin, B. (2021). Tanıkların hatıralarına göre Millî Mücadele yıllarında Kütahya. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 67, 205-221.
• Orga, İ. (2006). Bir Türk ailesinin öyküsü. Everest Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2018). Osmanlı toplumunda aile. Timaş Yayınları.
• Peker, N. (1955). İstiklal Savaşı resim ve vesikalarla İnebolu, Kastamonu ve havalisi deniz ve kara harekâtı. Gün Basımevi.
• Selek, S. (1987). Anadolu ihtilali. Kastaş Yayınları.
• Tahir, K. (1999). Köyün kamburu. Adam Yayıncılık.
• Tahir, K. (1999). Yorgun savaşçı. Tekin Yayınevi.
• Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE). 3. Cilt, 59/54.
• Toker, M. (2017). Dönemin tanıklarından Millî Mücadele hatıraları. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları.
• Şinasi. (2008). Şair evlenmesi. Anonim Yayınları.
• Yaşayanlar, İ. (Yay. haz.). (2022). Bursa’da Yunan işgalinin bilançosu: Menhubat Komisyonu’nun Bursa tutanakları. Bursa Büyükşehir Belediyesi.
• Yavuz, E. (2015). Türkiye’de köy imamlarının sorunları: Pınarbaşı örneği [Doktora Tezi]. Erciyes Üniversitesi, Kayseri.