Osmanlı Dönemi’nde Tokat’taki Apostolik Ermenilere Ait Kiliselerin Konumlarının Surp Sdepanos Nakhavga Kilisesi Örneği Eşliğinde İncelenmesi

Yıl 2025, Cilt: 42 Sayı: 1, 309 - 325, 30.06.2025

Ayça Elalmış , Esra Keskin

https://doi.org/10.32600/huefd.1554907

Öz

Bu makalede Osmanlı Dönemi boyunca varlığını sürdürmüş Tokat’taki Surp Sdepanos Nakhavga Kilisesi odağa alınarak Apostolik Ermenilere ait dini yapı ve alanlar için bir referans noktası oluşturulması amaçlanmıştır. İlk olarak, Taş Nerdivan adıyla da anılan bu Ermeni kilisesi ile Osmanlı arşiv belgelerinde Taş Nerdiban ya da Taş Nerdüban olarak karşımıza çıkan mahalle arasında bir ilişkisi olup olmadığı, mahallelerin yeniden inşası kavramından yola çıkılarak çözümlenmeye çalışılmıştır. Ali Akay’ın belirttiği gibi inşa, Michel Foucault'nun söylediği anlamda bir söylemin de inşasıdır ve bu söylem bir epistēmē içinden de gelebilir ya da bunun için eski bir epistēmē yeniden ele alınabilir. Bu bağlamda, Surp Sdepanos Nakhavga Kilisesi’nin konumu değerlendirilirken, Osmanlı Dönemi mahallelerinde grupların oluşumunda belirleyici olanın statü ve sınıf değil, etnik ve dini aidiyetler olduğu kabul edilmiştir. Osmanlı arşivlerindeki gayrimüslim nüfus kayıtlarına bakılarak tespit edilen mahalledeki etnik gruplara ait bilgiler önemli bir yol gösterici olarak kabul edilmiştir. Kilisenin konumu ile ilgili tartışmadan sonra hem bu kilisenin tarihçesi hem de Tokat’taki Ermeni varlığı anlatılırken Apostolik Ermenilerin dini yapılarının ve kutsal alanlarının konumları Osmanlı Dönemi’ne ait özellikle de Ermenice kaynaklardan elde edilen bilgiler kullanılarak ve çözümlemeye gidilmeden verilmiştir. Kiliselerinkonumlarışu şekildedir:Surp Asdvadzadzin Kilisesi (Gatnağpür Sarkis Kilisesi) Büyük Terbiye Mahallesi’nde, Surp Kevork Kilisesi (Surp Sarkis Kilisesi) muhtemelen Bağarjukh Mahallesi’nde, Surp Minas Kilisesi Haç Dağı’nın eteğinde, Karasun Manug Kilisesi Mahmud Ejib ya da Örtmeli Mahallesi’nde, Surp Yerrortutyun Kilisesi (Tahtidale Surp Sarkis Kilisesi) muhtemelen Tahtakale Mahallesi’nde, Surp Lusavoriç Kilisesi (Barsam Kilisesi) ise şehrin batısında Haç Dağı’ndadır. Sonuç olarak Apostolik Ermenilere ait dini yapıların ve kutsal alanların konumlarıyla birlikte Osmanlı Dönemi’nde Tokat’taki görünümün bir bölümü ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tokat’taki Apostolik Ermenilere ait kiliseler , Surp Sdepanos Nakhavga Kilisesi , Taş Nerdivan Mahallesi

An Examination of the Locations of the Churches Belonging to Apostolic Armenians in Tokat during the Ottoman Period along with the Case of Saint Stephen Protomartyr Church

Öz

This article has aimed to create a reference point for religious structures and areas belonging to the Apostolic Armenians by focusing on the Saint Stephen Protomartyr Church in Tokat, which existed throughout the Ottoman period. Firstly, an attempt has been made to solve whether there is a relationship between this Armenian church being referred to as Taş Nerdivan and the neighborhood that appears in Ottoman archival documents as Taş Nerdiban or Taş Nerdüban starting from the concept of the reconstruction of neighborhoods. As Ali Akay stated, construction is also the construction of a discourse in the sense that Michel Foucault described, and this discourse can come from an epistēmē or an old epistēmē can be reconsidered for this purpose. In this regard, while analyzing the location of the Saint Stephen Protomartyr Church, it has been taken into account that the determining parameters that formed the groups living in the neighborhoods during the Ottoman period were ethnicity and religion, rather than status and class. The information about the ethnic groups in the neighborhood identified by examining the non-Muslim population records in the Ottoman archives has been considered an important guide. After the discussion on the location of the church, both the history of this church and the Armenian presence in Tokat are described, while the locations of the religious buildings and sanctuaries of Apostolic Armenians are given from the information obtained from the Ottoman period, especially from Armenian sources, without any analysis. The locations of their churches are as follows: the Holy Mother of God Church (Gatnagpür the Saint Sergius Church) in the Büyük Terbiye neighborhood, the Saint George Church (the Saint Sergius Church) probably in the Bağarjukh neighborhood, the Saint Menas Church at the foot of Mount Haç, the Holy Forty Children Church located in the Mahmud Ejib or the Örtmeli neighborhood, the Holy Trinity Church (Tahtidale the Saint Sergius Church) probably in the Tahtakale neighborhood, and the Holy Illuminator Church (Barsam Church) on Mount Haç to the west of the city. In conclusion, an attempt has been made to reveal a part of the appearance of Tokat during the Ottoman period including the locations of religious buildings and sacred sites belonging to Apostolic Armenians.

Anahtar Kelimeler

Churches of Apostolic Armenians in Tokat , Saint Stephen Protomartyr Church , Taş Nerdivan Neighbourhood

Kaynakça

• Akay, A. (2002). Bir mahalle inşası. İstanbul, 40, 78-80.
• Aktüre, S. (1978). 19. yüzyıl sonunda Anadolu kenti mekânsal yapı çözümlemesi. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi.
• Ambraseys, N. (2009). Earthquakes in the Mediterranean and Middle East: A multidisciplinary study of seismicity up to 1900. Cambridge University Press.
• Arslanyan, A. (2006). Adım Agop, memleketim Tokat: Tanıklık (3. baskı). Aras Yayıncılık.
• Bayramoğlu Alada, A. (2008). Osmanlı şehrinde mahalle. Sümer Kitabevi.
• Bozkurt, G. (1989). Gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının hukuki durumu (1839-1914): Alman-İngiliz belgelerinin ve siyasî gelişmelerin ışığı altında. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Brockes, F. (1900). Quer durch Klein-Asien. Bilder von einer Winterreise durch das armenische Notstandsgebiet. Verlag von C. Bertelsmann.
• Cerasi, M. (1999). Osmanlı kenti Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. yüzyıllarda kent uygarlığı ve mimarisi. (A. Ataöv, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Cevizci, A. (2005). Epistēmē. Paradigma felsefe sözlüğü içinde (s. 616). Paradigma Yayıncılık.
• Charanis, P. (2021). Bizans İmparatorluğu’nda Ermeniler. (E. Öztürk, Çev.). Urzeni Yayıncılık. (Orijinal çalışma basım tarihi 1963)
• Charanis, P. (1959). Ethnic changes in the Byzantine Empire in the seventh century. Dumbarton Oaks Papers, 13, 23-44.
• Childs, W. J. (1917). Across Asia Minor on foot (2. baskı). William Blackwood and Sons.
• Cinlioğlu, H. T. (2019). Osmanlılar zamanında Tokat. Tokat Belediyesi Kültür Yayınları.
• Cuinet, V. (1892). La Turquie d'Asie. Geographie administrative, statistique, descriptive et raisonné e de chaque province de l'Asie-Mineure (I). Ernest Leroux.
• Cumont, F. & Cumont, E. (1906). Voyage d’exploration archéologique dans le Pont et la Petite Arménie. Studia Pontica (II). H. Lamertin.
• Çavdar, N. (2019). Tanzimat Dönemi´nde Tokat´ta Rum nüfusu. History Studies, 11 (6), 2207-2227. https://doi.org/10.9737/hist.2019.807
• Çelik, B. ve Fişne, S. (2020). 11 ve 13 numaralı Kilise Fihristi defterlerine göre Sivas vilayetinde gayrimüslimlere ait binaların yapım ve onarımıyla ilgili hükümlerin fihristi. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 44(2), 59-86.
• Dédéyan, G. (1975). L’immigration arménienne en Cappadoce au XIe siècle. Byzantion, 45(1), 41-117.
• Delehaye, H. (Yay. haz.) (1902). Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae, Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris. Société des Bollandistes.
• Der Nersessian, S. (1945). Armenia and the Byzantine empire: A brief study of Armenian art and civilization. Harvard University Press.
• Ersan, M. (2019). Selçuklar zamanında Anadolu’da Ermeniler (2. baskı). TTK.
• Evliya Çelebi. (2010). Evliya Çelebi günümüz Türkçesi Ile seyahatname: Akkirman-Belgrad-Gelibolu-Manastır-Özü-Saraybosna-Slovenya-Tokat-Üsküp (5/1-2). S. A. Kahraman (Yay. haz.). YKY.
• Ferluga, J. (1988). Kolonizacijski politiki bizantinske oblasti od VII. do XIII. stoletja. Zgodovinski časopis, 42(1), 13-26.
• Foucault, M. (2011a). Bilginin arkeolojisi (3. baskı). (V. Urhan, Çev.). Ayrıntı Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1969)
• Foucault, M. (2011b). Felsefe sahnesi. Seçme yazılar 5. (2. baskı). (I. Ergüden, Çev.). Ayrıntı Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi (1954-1988))
• Garsoïan, N. (1997). The Byzantine annexation of the Armenian kingdoms in the eleventh century. R. G. Hovhannisian (Yay. haz.), The Armenian people from ancient to modern times I, The Dynastic periods: From antiquity to the fourteenth century içinde (ss. 187-198). St. Martin's Press.
• Grégoire, H. (1947). Pour l'histoire des églises pauliciennes. G. de Jerphanion (Yay. haz.), Orientalia Christiana Periodica (13) içinde (ss. 509-514). Pontificium Institutum Orientalium Studiorum.
• Grousset, R. (2019). Başlangıcından 1071'e Ermenilerin tarihi. (S. Dolanoğlu, Çev.). Aras Yayıncılık. (Orijinal çalışma basım tarihi 1947)
• Halkin, F. (Yay. haz.) (1957). Bibliotheca hagiographica Graeca (I). Subsidia Hagiographica (8a). Société des Bollandistes.
• Halkin, F. (Yay. haz.) (1984). Bibliothecae hagiographicae Graeca. Novum auctarium. Subsidia Hagiographica (65). Société des Bollandistes.
• Hamilton, J. ve Hamilton, B. (2010). Bizanslı Heretiklerin tarihi Bizans dünyasında Hıristiyan düalist Heretikler (650–1405). (B. Baysal, Çev.). Kalkedon. (Orijinal çalışma basım tarihi 1998)
• Hamilton, W. J. (1842). Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia: with some account of their antiquities and geology (I). John Murray.
• Hewsen, R. H. (2016). Dünyada Van, ahirette cennet. (S. Aksoy, Çev.). R. G. Hovannisian (Yay. haz.), Tarihi kentler ve Ermeniler Van içinde (ss. 21-52). Aras Yayıncılık. (Orijinal çalışma basım tarihi 2000)
• Honigmann, E. (1970). Bizans Devletinin doğu sınırı. (F. Işıltan, Çev.). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1935)
• Kévorkian, R. H. ve Paboudjian, P. B. (2012). 1915 öncesinde Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermeniler (M. Saris ve S. Dolanoğlu, Çev.). A. Şekeryan ve A. Margosyan (Eds.). Aras Yayıncılık. (Orijinal çalışma basım tarihi 1992)
• Küçükömer, İ. (1969). Düzenin yabancılaşması: Batılaşma. Ant Yayınları.
• Mugrdechian, B. (2004). A farewell to the Armenians of Evdokia/Tokat. R. G. Hovannisian (Yay. haz.), Armenian Sebastia/Sivas and Lesser Armenia içinde (ss. 265-304). Mazda Publishers.
• Natanyan, B. (2008). Sivas 1877. A. Yarman (Yay. haz.). Birzamanlar Yayıncılık.
• Obolensky, D. (1972). The Bogomils: A study in Balkan Neo-Manichaeism. Cambridge University Press.
• Ortaylı, İ. (2013). Osmanlı toplumunda aile (14. baskı). Timaş Yayınları.
• Özışık, S. (2010). Pavlikan Kilisesi ve eski Hristiyan Heresileriyle ilişkisi. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 14(2), 505-533.
• Paul Za'im (Aleppo). (1836). The Travels of Macarius Patriarch of Antioch (II). (F. C. Belfour, Çev.). The Oriental Translation Fund of Great-Britain And Ireland.
• Peeters, P. (Yay. haz.) (1910). Bibliotheca hagiographica orientalis. Subsidia Hagiographica (10). Société des Bollandistes.
• Petrus Siculus. (1896). Historia utilis et refutatio atque eversio haeresos Manichaeorum qui et Pauliciani dicuntur. J. P. Migne (Yay. haz.), Patrologia Graeca (104) içinde (ss. 1239–1304). J. P. Migne.
• Petrus Siculus. (1970). Pierre de Sicile Histoire des Pauliciens. P. Lemerle (Yay. haz.), Travaux et Mémoires (4) içinde (ss. 3-67). Editions de Boccard.
• Pococke, R. (1745). A description of the East, and some other countries (2/1). W. Bowyer.
• Sernin, A. (2009). Tokatlı Yetvart'ın anıları. (A. Martin, Çev.). Pencere Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1987)
• Sestini, D. (1798). Voyage de Constantinople a Bassora, en 1781, par le Tigre et l'Euphrate, et retour a Constantinople, en 1782, par le désert et Alexandrie. Dupuis.
• Seyfeli, C. (2020). Byzantine Paulicians: Beliefs and practices. ULUM, 3(1), 45-68.
• Smith, E. & Dwight, H. G. (1834). Missionary researches in Armenia : including a journey through Asia Minor, and into Georgia and Persia : with a visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas. G. Wightman.
• Societas Bollandistarum (Yay. haz.) (1898–1901). Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis (I-II). Subsidia Hagiographica (6). Société des Bollandistes.
• Societas Bollandistarum (Yay. haz.) (1911). Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis. Supplementi editio altera auctior. Subsidia Hagiographica 12. Société des Bollandistes.
• Strabon. (1961). The geography of Strabo (V) (4. baskı). ( H.L. Jones, Çev.). William Heinemann Ltd.; Cambridge MA: Harvard University Press.
• Taş, D. (2020). W. J. Childs’ın “Across Asia Minor on foot” isimli eserinde Samsun ve Bağdat yolu izlenimleri. M. Okur, Ü. Köksal ve V. Aksoy (Yay. haz.). Geçmişten Günümüze Karadeniz'de Ulaşım içinde (ss. 363-400). Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Tavernier, J. B. (2006). Tavernier seyahatnamesi. (T. Tunçdoğan, Çev.). S. Yerasimos (Yay. haz.). Kitap Yayınevi. (Orijinal çalışma basım tarihi 1678)
• Tournefort, J. d. (2013). Tournefort seyahatnamesi (II) (4. baskı). (T. Tunçdoğan, Çev.). S. Yerasimos (Yay. haz.). Kitap Yayınevi. (Orijinal çalışma basım tarihi 1718)
• Wolff, J. (1837). Researches and missionary labours among the Jews, Mohammedans, and other sects. Orrin Rogers.
• Yahyâ b. Saîd el-Antâkî. (1997). Histoire de Yahya ibn Sa’id d’Antioche. I. Kratchkovsky (Yay. haz.), Patrologia Orientalis (47.4 (212)) içinde (ss. 373-539). Brepols. (Orijinal çalışma tarihi X-XI. yüzyıllar)
• Ալպօյաճեան, Ա. (1952). Պատմութիւն Եւդոկիոյ Հայոց. Տեղագրական Պատմական Եւ Ազգագրական Տեղեկութիւններով. Գահիրէ: Տպ. նոր Աստղ.
• Ամատունի, Կ. Եպս. (1984). Մինաս վրդ. Ամդեցի Պատրիարք Երուսաղէմի (1630-1704 Նոյեմբ. 24). Վիեննա: Մխիթարեան տպարան.
• Գազանճեան, Յ. (1904, Սեպտեմբեր 29). Եվդոկիացի Հայ Կինի. Արեւելեան մամուլ, 40, ss. 969-673.
• Թովմա Արծրունի. (1985). History of the house of the Artsrunik. (R. W. Thomson, Çev.). Detroit: Wayne State University Press. (Orijinal çalışma tarihi X. yüzyıl)
• Ինճիճյան, Ղ. (1806). Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, Ասիոյ, Եւրոպիոյ, Ափրիկոյ եւ Ամերիկոյ (I). Ի Վէնէտիկ : Ի Վանս սբյն ղազարու.
• Կարենեանց, Յ. (1863). Մայր ցուցակ ձեռագիր մատենից գրադարանի Սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի. Թիֆլիզ: Ի տպարանի Ներսիսեան Ազգային հոգեւոր դպրոցի հայոց.
• Հակոբյան, Վ. (1951). Մանր ժամանակագրություններ XIII-XVIII դդ. (I). Երևան: ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ.
• Մատթէոս Ուռհայեցի. (1987). Urfalı Mateos vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162) (2. baskı). (H. D. Andreasyan, Çev.). Ankara: TTK. (Orijinal çalışma tarihi XII. yüzyıl)
• Նաթանեան, Պ. (1877). Տեղեկագրութիւն ընդհանուր վիճակին Սեբաստիոյ եւ անոր կուսակալութեան ներքեւ գտնւող մէկ քանի գլխաւոր քաղաքաց. Կ. Պօլիս: Տպագրութիւն Հայաստանեայց.
• Սարգիսեան, Ն. (1864). Տեղագրութիւնք ի Փոքր եւ ի Մեծ Հայս. Վենետիկ: Ի Տպարանի Սրբոյն Ղազարու.
• Սիմեոն Լեհացի. (2007). The travel accounts of Simēon of Poland. (G. A. Bournoutian, Çev.). Costa Mesa CA: Mazda Publishers. (Orijinal çalışma tarihi XVII. yüzyıl)
• Սիւրմէեան, Ա. (. (1950). Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Եւրոպայի մասնաւոր հաւաքումներու. Փարիզ: Գեղ. Տպ. Խ. Մաթիկեան.
• Սիւրմէեան, Ա. (1936). Մայր ցուցակ հայերէն ձեռագրաց Հալէպի եւ Անթիլիասի ու մասնաւորաց. Հալէպ: Տպարան Ա. Տէր–Սահակեան.
• Սմբատ Սպարապետ. (1956). Սմբատայ Սպարապետի տարեգիրք. Վենետիկ : Ս. Ղազար. (Orijinal çalışma tarihi XIII. yüzyıl)
• Ստեփանոս Ասողիկ. (2017). The universal history of Step'anos Tarōnec'i. (T. Greenwood, Çev.). Oxford: Oxford University. (Orijinal çalışma tarihi 1005/6)
• Սրուանձտեանց, Գ. վ. (1879). Թորոս Աղբար. Հայաստանի ճամբորդ: Մասն Ա. Կ.Պոլիս: Տպագրութիւն Ե. Մ. Տնտեսեան.