ORTAÇAĞ TÜRK-İSLÂM DEVLETLERİNDE HÜKÜMDARIN ADALET SEMBOLÜ: Dîvânü’l-Mezâlim

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 10, 77 - 89, 20.12.2017

Mehmet Şeker

https://doi.org/10.20304/humanitas.339891

Öz

Bütün Türk-İslâm devletlerinde halka adil davranma
esas kabul edilmiştir. Türkler, gerek İslâm öncesi dönemde
gerekse İslâmî dönemde kurmuş oldukları devletlerde her
zaman adlî teşkilata gereken önemi vermişlerdir. Türk devletlerinde adlî
meselelerin çözüme kavuşturulmasında İslâm hukukunun yanı sıra Töre’ye de
müracaat edilmiştir. Ortaçağ Türk-İslâm devletlerinde
adlî teşkilat içerisinde bulunan en önemli yargı uygulaması ise hükümdarın bir
nevi adalet sembolü olan Dîvânü’l-Mezâlim’dir. Bunun için Ortaçağ Türk-İslâm
devletlerinin devlet yönetiminde adlî teşkilatın ve
Dîvânü’l-Mezâlim’in çok önemli bir yeri ve görevi bulunmaktaydı. Çünkü adaletin
sağlanması hükümdarın en öncelikli görevlerinden birisiydi. Dîvânü’l-Mezâlim,
normal mahkeme kadısının görev ve sorumluluklarından tamamen farklı bir yargı
yetkisini yerine getiren bir üst mahkeme konumunda bulunmaktadır.
Dîvânü’l-Mezâlim’e öncelikli olarak hükümdar başkanlık ederdi. Hükümdar Dîvânü’l-Mezâlim’e
başkanlık etmediği zamanlardaysa vezir, nâib vb. görevliler bu işe nezaret
ederdi. Dîvânü’l-Mezâlim,  yönetici sınıfla tebaa arasında bir arabulucu
konumunda olup halkın nabzını yoklayan en önemli kanallardan, hukukî yollardan
birisiydi. Dîvânü’l-Mezâlim’in kurum olarak günümüzde doğrudan bir karşılığı
olmasa da bugünkü modern yargı sistemlerinden bazılarıyla birtakım
münasebetleri söz konusudur. Tebliğimizde Ortaçağ’da hâkimiyet tesis eden
Türk-İslâm devletlerinde bulunan adalet sistemini ve bunun önemli bir cüzü olan
Dîvânü’l-Mezâlim’in ihdası, gelişimi, teşkilat yapısı ve
işleyişi gibi konular ele alınarak incelenecektir. Bunun yanında bu kurumun,
günümüz modern yargı sistemleriyle olan münasebetleri hakkında bilgi
verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Dîvânü’l-Mezâlim, Türk-İslâm, Ortaçağ

Kaynakça

• Kaynakça Abd el-Mün’im, H. (1983). Dîvânü’l-Mezâlim-ortaya çıkışı-gelişimi-ihtisas alanları-modern yargı sistemleriyle karşılaştırması. Beyrut: Dâr eş-Şurûk. Atar, F. (2003). “Mahkeme”, İslâm Ansiklopedisi (DİA),Ankara, C. XXVII, 338-341. İbn Battûta (1992). Rıhle İbn Battûta, 1992, Beyrut: Dâr Sâdır. Genç, R. (2002). Karahanlı Devlet Teşkilatı, Ankara: T.T.K. Basımevi. Gökalp, Z. (1975). Ziya Gökalp, Türk Töresi, İstanbul. Kafalı, M. (2005). Çağatay Hanlığı (1227-1345), Ankara: Berikan Yayınevi. Kafesoğlu, İ. (2004). Türk Millî Kültürü, İstanbul: Ötüken Neşriyat. el-Kalkaşandî, Ebû el-‘Abbâs Ahmed b. ‘Ali. (1914-1922). Subh el-‘Aşâ fî Sınâ’at el-İnşâ, Kâhire: el-Matbaa el-Emîriyye. el-Kettânî, M. A. (2012). Nizâmü’l Hükûmeti’n-Nebeviyye-et-Terâtibü’l-İdâriyye, 2 Cilt, Kahire. Koca, S. (2010). Türk Kültürünün Temelleri-2, Ankara. ________ (2011). “Oğuz Kağan Destanının Türk Kültür Tarihi Bakımından Değeri” Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, Ankara: Berikan Yayınevi. ________ (Aralık 2016). “Türkiye Selçuklu Devleti’nin Temel İç ve Dış Politikaları ve Sultan I. Gıyâseddin Keyhüsrev”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, Yıl: V, S. 5. Köprülü, F. (2002). “Ortazaman Türk Hukukî Müesseseleri”, Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, C. V, 438-463. el-Makrîzî, Takiyy ed-Dîn Ahmed b. ‘Ali. (1998). el-Mevâ‘iz ve el-İ‘tibâr bi Zikr el-Hıtat ve el-Âsâr (Tah. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş-Şerkâvî). Kâhire: Mektebe Medbûlâ; el-Maverdî, Ebî el-Hasan Ali bin Muhammed bin Habîb. (1989). Kitâb el-Ahkâmü’s-Sultâniyye ve el-Vilâyet ed-Dîniyye (Tah. Ahmed Mübârek el-Bağdâdî). Kuveyt: Mektebe Dâr İbn Kuteybe. el-Mes’udî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali. (1973). Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher (Tah. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid). Beyrut: Dâr el-Fikr. Nielsen, J. S. (1985). Secular Justice in an Islamic State: Mazâlim under the Bahrî Mamlûks, 662/1264-789/1387. Leiden. Nizâmü’l-Mülk. (1999). Siyâset-nâme (Haz. Mehmet Altay Köymen). Ankara: TTK Basımevi. en-Nuveyrî, Şehâbüddîn Ahmed bin ‘Abd el-Vahhâb. (2004). Nihâyet el-Ereb fî Funûn el-Edeb (Tah. Necîb Mustafa Fevvâz ve Hikmet Keşlî Fevvâz). Beyrut: Dâr el-Kütüb el-İlmiyye. el-Ömerî, İbn Fazlullah Şihâbüddin Ebî el-Abbâs Ahmed b. Yahya. (1986). Mesâlik el-Ebsâr fî Memâlik el-Emsâr Devle el-Memâlik el-Ûlâ (Tah. Dorothea Krawulsky). Beyrut: el-Merkez el-İslâmî li’l-Buhûs. Reşîdü’d-Dîn Fazlullah. (2010). Cami’ü’t-Tevârih-Selçuklu Devleti (Trc. Erkan Göksu, H. Hüseyin Güneş). İstanbul: Selenge Yayınları. Şeker, M. (2017). Memlûklerde Dîvânü’l-Mezâlim (1250-1517), (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi), Ankara. ________ (Haziran 2017). “Fâtımîlerde ve Memlûklerde Dört Mezhep Başkadılarının Tayini”. Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 82. s. 163-170. Şeşen, R. (2012). İbn Fadlan Seyahatnamesi. İstanbul: Yeditepe Yayınevi. ________ (1983). Salâhaddin Devrinde Eyyûbiler Devleti. İstanbul. Tabâtabâî, H. M. (1365). “Dîvân-ı Mezâlim”. Tahran; Ferheng-i Îrân-zemîn, XXVII, 98-118. Taneri, A. (1997). Türk Devlet Geleneği. İstanbul. Taşağıl, A. (1998). “Hazarlar” İslâm Ansiklopedisi (TDV). İstanbul, C. XVII. Turan, O. (1998). Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. C. II, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Tyan, E. (1960). Histoire de L’organisation Judiciaire en Pays D’islam, Leiden. Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. Ankara. Üner, M. O. (1978). Memlûklular’da Dinî ve Adlî Kurumlar (Basılmamış Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi). Erzurum. Yeniçeri, C. (2004). “Mezâlim”, İslâm Ansiklopedisi (DİA). Ankara, C. XXIX. Yusuf Has Hâcib (2003). Kutadgu Bilig (Trc. Reşid Rahmeti Arat). Ankara: TTK. Basımevi. Yüzbekî, T. S. (1988), Dirâse fî en-Nuzum el-Arabiyye ve el-İslâmiyye. Bağdat. Zeydan, C. (1328). Medeniyyet-i İslâmiyye Târihî (Trc., Zeki Meğamız). Derseâdet: İkdâm Matbaası.