IN THE MATTER OF THE WORD "KEDRE" SEEN AT A BIOGRAPHICAL MEMOIR WRITTEN IN CHAGATAI LANGUAGE

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 16, 290 - 298, 15.10.2020

Mehmet Oğuzhan Kuşoğlu

https://doi.org/10.20304/humanitas.701584

Öz

One of the most important sources of Turkish Literature are the biographical memoirs including the biographies of poets and the samples of their poems. The language of the famous text Majalisun-Nafayis written by Alî Şîr Nevâyî is in Chagatai Turkish, the common language of whole Central Asia between XV-XVI centuries. The “Majmaul-Havas” was the second biographical memoir of poets after Majalisun-Nafayis written in Chagatai Turkish. Its author is Sadiq Beg Afshar or Sâdıkî-i Kitâbdâr. In this study, the word “Keḏre” seen three times in this text highly interested our relevance. Additionally, the opinions on the origin of this word and its analysis shared in mentioned survey. The reason why this word was brought up by us was that it was not detected in any Chagatai Turkish dictionary. Besides, the word preserved the archaic "ḏ" phoneme existed in the Old and Middle Turkish, in the beginning and middle of the word.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Sadiq Beg Afshar, Majmaul-Havas, biographical, memoir, keḏre

ÇAĞATAYCA “MECMA‘Ü’L-HAVÂS TEZKİRESİNDE GEÇEN “KEḎRE” KELİMESİ ÜZERİNE

Öz

Türk Edebiyatının en önemli kaynaklarından biri de şâirlerin hayat hikâyelerini ve onların şiir örneklerini içeren şuarâ tezkireleridir. İlk Türkçe şuarâ tezkiresi olan Alî Şîr Nevâyî’nin ünlü eseri Mecâlisü’n-Nefâyis’in dili, 15.-19. Yüzyıllar arasında Orta Asya Türk Dünyasının müşterek yazı dili hâline gelmiş olan Çağatay Türkçesidir. Mecâlisü’n-Nefâyis’den sonra Çağatay Türkçesiyle yazılan ikinci şuarâ tezkiresi olan Mecma‘ü’l-Havâs’ın yazarı Sâdık Bey Afşar veya diğer adıyla Sâdıkî-i Kitâbdâr’dır. Bu çalışmada, Sâdık Bey Afşar’ın tezkiresinde üç yerde geçen bir kelime (Keḏre) fazlasıyla dikkatimizi çekmiş olup bu kelimenin kökeni ve tahlili meselesi üzerine görüşler paylaşılmıştır. Bu kelimenin tarafımızca gündeme getirilmesinin sebebi, hiçbir Çağatay Türkçesi sözlüğünde tespit edilememiş olmasından başka, Eski ve Orta Türkçe periyodlarında, kelime başı ve ortasında var olan arkaik (eskicil) “ḏ” fonemini korumuş olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Mecma‘ü’l-Havâs, Keḏre, Sâdık Bey Afşar, tezkire

Kaynakça

• Atalay, B. (1950). Mirzâ Mehdi Mehmet Han, Senglâh. Lûgat-i Nevai. İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Atalay, B. (1970). Abuşka lûgatı veya Çağatay sözlüğü, Ankara.
• Atalay, B. (1999). Divanü Lûgat-it Türk. (4. Baskı). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Çınarcı, M. N. (2012). Sâdıkî-i Efşâr’ın Tebriz millî kütüphanesindeki külliyatı ve Türkçe manzumeleri, Turkish Studies, 7(3), 813-835.
• Dehhuda, A. E. (1373). Lugatname. C 9, Tehran: Müessese-i İntişârât-ı Çap-ı Dânişgâh-ı Tehrân.
• Ertaylan, İ. H. (1928). Azerbaycan edebiyatı tarihi. Bakü: Azerneşr Matbaası.
• Gandjei, T. (1971). Sâdıkî-i Efşâr’ın Türkçe şiirleri. Türkiyat Mecmuası, 16, 19-26.
• Gehremanov, C. ve Allahyarov, K. (1984). XIII-XVI eserler Azerbaycan şe’ri, 3. Bakü: “Élm” Neşriyyatı.
• Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi sözlüğü (Codex Cumanicus’un Türkçe sözlük dizini) (K. Aytaç, Çev). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2003). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hayyâmpûr, A. (1327/Mîlâdî 1948). Tezkire-i Mecma‘u’l-Havâs be-zebân-i Turki-yi Çagatay, Tercume-i ân be-zebân-i Fârisî be-hâme-i doktor Abdurresûl Hayyâmpûr mu’allim-i Dânişgâh-i Tebrîz. Tebriz.
• İpekten, H. (1988). Türk Edebiyatının kaynaklarından Türkçe şu’ara tezkireleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• İpekten, H. (2002). Şair tezkireleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü. (1. Baskı). İstanbul: Say Yayınları.
• Kartal, A. (2008). Sâdıkî-i Kitâbdâr‟ın Mecma‟u‟l-Havâs isimli tezkiresi ve onda yer alan Anadolulu şairler. Şiraz’dan İstanbul’a Türk-Fars kültür coğrafyası üzerine araştırmalar içinde (s. 199-210). İstanbul: Kriter Yayınevi.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. 489. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kuşoğlu, M. O. (2016). Sâdıkî-i Kitâbdâr’ın Mecma‘ü’l-Havâs adlı eseri (inceleme-metin-dizin). İstanbul: Sone Yayınları.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sertkaya, O. F. (1970). Osmanlı şairlerinin Çağatayca şiirleri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (19), 133-138.
• Steingass, F. (2006). Persian-English dictionary. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şeyh Süleymân Efendi-i Buhârî, (Hicrî 1298). Lûgat-ı Çağatayî ve Türkî-i Osmânî. İstanbul.
• Şen, M. (2013). Geyik. E. Gürsoy Naskali, E. Demir (Ed.), Geyik kitabı içinde (s. 247-260). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. ve Ölmez, M. (1999). Türk Dilleri-giriş. Ankara: Simurg Yayınları.
• Toparlı, R. Vural, H. ve Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.