DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TEKİ su- FİİLİ ÜZERİNE

Yıl 2020, Cilt: 8 Sayı: 16, 50 - 65, 15.10.2020

Yeşim Çağlar

https://doi.org/10.20304/humanitas.770239

Öz

Karahanlı Türkçesi dönemine ait eserlerden biri olan Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türk toplulukları ve dilleri hakkında önemli bilgiler veren kaynak bir eserdir. Makalede, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Ol anğar boyun sudı. “O, ona boyun eğdi, itaat etti.” ve Ol manğa yünğ sudı. “O bana, bükülmek için yün gönderdi.” cümlelerinde geçen ve “itaat etmek; bükülmek üzere sümek göndermek” anlamlarına gelen su- fiili üzerinde durulacaktır. Özellikle “bükülmek üzere sümek göndermek” anlamı merkeze alınarak su- fiilinin tarihi Türk lehçelerindeki kullanımları, çeşitli etimolojik sözlük ve kitaplardaki açıklamaları incelenecektir. Fiil üzerinde art zamanlı araştırma yapılarak Türk dilinin tarihi dönemlerinde yer alan metinler taranacaktır. Eş zamanlı araştırma yapılarak fiilin Türkiye Türkçesindeki ve ağızlardaki varlığı sorgulanacaktır. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki su- fiilinin kök anlam ortaklığı Doğu Türkçesi ile yazılmış bir eser olan Kasîde-i Bürde şerhinde tanıklanacaktır. Çalışmada su- fiilinin kullanım alanı ve anlam haritası ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t-Türk, Eski Türkçe, Doğu Türkçesi, etimoloji, su- fiili

ON THE VERB su- IN DĪWĀN LUGĀT AT-TURK

Öz

Dīwān Lugāt at-Turk, one of the works of the Qarakhanid Turkish era, is a reference book that provides important information about the Turkic communities and their languages. In the article, the verb “su-”, which means “to submit; to send wool to spin”, in Ol aŋar boyun sudı. “He submitted to him.” and Ol maŋa yuŋ sudı. “He sent me hanks of wool to spin.” will be emphasized. In particular, the meaning of “sending wool to spin” is taken into the center, and the uses of the verb in historical Turkic dialects, and its explanations in various etymological dictionaries and books will be examined. The texts in the historical periods of the Turkic language will be scanned by doing research on the verb in a diachronic way. The root meaning relation of the verb su- in Dīwān Lugāt at-Turk will be witnessed in the interpretation of Qasidat Al-Burda, a work written in Eastern Turkish. In the article, the usage area and meaning map of the verb will be presented.

Anahtar Kelimeler

Dīwān Lugāt at-Turk, Old Turkish, Eastern Turkish, etymology, verb su-

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2008). Binyıl önce binyıl sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lugati’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. (K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Yüce haz.) İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, R. R. (2007). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’an tercümesi (Ryland nüshası, giriş-metin-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurum Yayınları.
• Atalay, B. (1986a). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1986b). Divanü Lûgat-it-Türk dizini “endeks”. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Bang, W. ve Rachmati, G. R. (1933). Lieder aus Alt-Turfan. Asia Major, 9(2), 129-140.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Courteille, P. (1870). Dictionnaire Turk-oriental. Paris: L’imprimerie Impériale.
• Çağlar, D. (2018, Kasım). Doğu Türkçesi Kasîde-i Bürde şerhinde yardımcı fiillerin kullanımı. Sözlü sunum, II. Uluslararası Türk Kültürü ve Tarihi Sempozyumu, İstanbul.
• Çağlar, D. (2019). Doğu Türkçesi Ķaŝíde-i Bürde şerhi (İnceleme-metin-aktarım-dizin-tıpkıbasım). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982). Maģmūd al-Kāšгarī: Compendium of the Turkic dialects (Dīwan Luγāt at-Turk) Part I. Washington: Harvard University Printing Office.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1984). Maģmūd al-Kāšгarī: Compendium of the Turkic dialects (Dīwan Luγāt at-Turk) Part II. Washington: Harvard University Printing Office.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1985). Maģmūd al-Kāšгarī: Compendium of the Turkic dialects (Dīwan Luγāt at-Turk) Part III. Washington: Harvard University Printing Office.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā giriş-metin-çeviri-notlar-dizin-tıpkıbaskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş - metin - çeviri - notlar - dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation a functional aproach to the lexicon vol. II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, M. (1992). Bûsîrî, Muhammed b. Saîd. Diyanet İslam Ansiklopedisi, 6, 468-470.
• Kaya, M. (2014). Kasîde-i Bürde’yi Türkçe söyleyiş. İstanbul: Damla Yayınevi.
• Levitskaya, L. S., Blagova, G. F., Dıbo, A. V. ve Nasilov, D. M. (2003). Etimologiçeskiy slovar Tyurkskih yazıkov: Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye leksiçeskiye osnovı na bukvı “L, M, N, P, S” Moskva: Rossiyskaya Akademiya Nauk İnsitut Yazıkoznaniya.
• Müller, F. W. K. ve Gabain A. V. (1945). Çaştani Bey hikayesi. (S. Himran Çev.). İstanbul: Bürhaneddin Erenler Basımevi. (Orijinal çalışma basım tarihi 1931).
• Nadalyaev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift Manihaist Uygurların tövbe duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk dillerinde birincil uzun ünlüler. Ankara: Simurg Yayınları.
• Türkçe sözlük. (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü X (S-T). (1993a). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü XII (Ek-1). (1993b). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yazar, S. (2016). İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’ndeki el yazmalarının katalogu. Türkiyat Mecmuası, 26(1), 339-446.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb Ĥvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zanaat terimleri sözlüğü. (1976). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.