Türkçede ediz > égiz “Yüksek, Yüce” Sözcüğü Üzerine

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: INCSOS VIII Özel Sayısı, 53 - 71, 21.06.2023

Yeşim Çağlar

https://doi.org/10.20304/humanitas.1274192

Öz

Eski Türkçenin sözvarlığı içerisinde yer alan ediz sözcüğü, ilk olarak Eski Uygur Türkçesi metinlerinde karşımıza çıkmaktadır. “yüksek, yüce” anlamlarına gelen ediz, çeşitli ses değişimleri geçirerek tarihi Türk şivelerinde de kullanılmaya devam etmektedir. Eski Türkçedeki /d/ sesi, Karahanlı ve Harezm Türkçelerinde /ḍ/ sesine, Doğu Türkçesinde ise /y/ sesine dönüşmektedir. /d/ sesinden gelen /y/ sesi, Doğu Türkçesinde birkaç sözcükte -istisnai bir biçimde- /g/ sesine dönüşmüş biçimiyle tanıklanmaktadır. Eski Türkçedeki ediz sözcüğü, Doğu Türkçesinde égiz biçiminde yer almaktadır. Çalışmada, ediz sözcüğünün égiz biçimine dönüşme süreci, geçirdiği ses değişimleri ve anlam farklılıkları ortaya konacaktır. Eski Türkçe metinlerden başlayarak Karahanlı, Harezm ve Doğu Türkçesi gibi tarihi Türk şiveleri metinlerinde ediz sözcüğünün geçtiği örnekler tespit edilecek, ediz (> égiz) sözcüğü bağlam içerisinde incelenip değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Doğu Türkçesi, etimoloji, ediz, yüksek

On the Word ediz > égiz “High, Lofty” in Turkic

Öz

The word ediz, which is in the vocabulary of Old Turkic, first appears in Old Uyghur Turkish texts. Ediz, meaning “high, lofty”, continues to be used in historical Turkish dialects by various sound changes. The /d/ sound in Old Turkic turns into /ḍ/ in Karakhanid and Khwarezm Turkic, and /y/ in Eastern Turkic. The /y/ sound, which comes from the /d/ sound, is witnessed as the /g/ sound in few words in Eastern Turkic. The word ediz in Old Turkic is in the form of égiz in Eastern Turkic. In the study, the transformation process of the word ediz into égiz, the sound changes and meaning differences will be revealed. Starting from the Old Turkic texts, examples of the word ediz in historical Turkic dialect texts such as Karakhanid, Khwarezm, and Eastern Turkic will be identified, and the word ediz (> égiz) will be examined and evaluated within the context.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Eastern Turkic, etymology, ediz, high

Kaynakça

• Aksan, D. (2018). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. (K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Yüce, haz.). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, R. R. (1992). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki: Atabetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arat, R. R. (2006). Baburnâme (Vekayi): Gazi Zahîreddin Muhammed Babur. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Arat, R. R. (2007). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Arat, R. R. (2008). Kutadgu Bilig: Yusuf Has Hacib. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2019a). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’an tercümesi (Ryland nüshası, giriş-metin-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019b). Rabguzi: Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) I giriş-metin-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1985a). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1985b). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk dizini “endeks”. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk sudur VI. kitap: Karşılaştırmalı metin yayını. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bang, W. ve Gabain, A. V. (1928). Ein uigurisches Fragment über den manichäischen Windgott. Ungarische Jahrbücher: Band VIII (begründet von Robert Gragger). Berlin und Leipzig: 248-256.
• Barutçu Özönder, F. S. (1998). Üç itigsizler: Giriş-metin-tercüme-notlar-indeks-XXX levha. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Courteille, P. (1870). Dictionnaire Turk-oriental. Paris: L’imprimerie Impériale.
• Çağlar, D. (2019). Doğu Türkçesi Ḳaṣíde-i Bürde şerhi (İnceleme-metin-aktarım-dizin-tıpkıbasım) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Çağlar, Y. (2022). Anlamsal ve işlevsel açıdan Kısasü’l-Enbiyâ’da varlık eki. Turkish Studies, 17(7), 47-60.
• Dağıstanlıoğlu, B. E. (2018). Keşfü’l-Hüdâ: Doğu Türkçesiyle yazılmış bir Kaside-i Bürde şerhi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1985). Maḥmūd al-Kāšгarī: Compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) Part III. Washington: Harvard University Printing Office.
• Eckmann, J. (2017). Çağatayca el kitabı. (G. Karaağaç, çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1966).
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā: Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin-tıpkıbaskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş - metin - çeviri - notlar - dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (M. Akalın, çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1950).
• Gulcalı, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” hikayesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1997). Toḳuz-Oġuz ve On Uyġur. (Y. Koç, İ. Birkan, çev.). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 187-232.
• Hamilton, J. R. (1998). Dunhuang Mağarası’nda bulunmuş Buddhacılığa ilişkin Uygurca el yazması: İyi ve Kötü Prens öyküsü. (V. Köken, çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1971).
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) giriş-inceleme-metin-dizin (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Müller, F. W. K. ve Gabain, A. V. (1946). Uygurca üç hikâye. (S. Himran, çev.). Uigurica IV - B, C, D. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi. (Orijinal çalışma basım tarihi 1931).
• Nadalyaev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (1997). Radloff sözlüğünün yeni bir yayımı nasıl olmalıdır? K. İmer, N. E. Uzun (yay.), VIII. uluslararası Türk dilbilimi konferansı bildirileri içinde (s. 371-380). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Radloff, W. (1893). Versuch eines wörterbuches der Türk-dialecte. erster band. St. Petersburg: İmperatorskaya Akademiya Nauk.
• Raschmann, S.-C. (1995). Baumwolle im türkischen Zentralasien: Philologische und wirtschaftshistorische Untersuchungen anhand der vorislamischen uigurischen Texte. Veröffentlichungen Der Societas Uralo-Altaica. Band 44. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur: Bâburbame I giriş - metin (Kâbil ve Hindistan bölümleri) - açıklamalı dizin (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II: Mayrısimit Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidaî bir dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2008). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2017). XI. yüzyıl Türk şiiri: Dívānu Lüġāti’t-Turk’teki manzum parçalar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thackston, W. M. (haz.) (1993). Zahiruddin Muhammad Babur Mirza: Bâburnâma. Part Three: Hindustan. Cambridge: Harvard University.
• Thomsen, V. (1896). Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées. Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 73 235v/3-450r7) giriş-metin-inceleme-analitik dizin (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Vámbéry, H. (1867). Ćagataische Sprachstudien: Enthaltend grammatikalischen Umriss, Chrestomathie und Wörterbuch der ćagataischen Sprache. Leipzig: F. A. Brockhaus.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın el sözlüğü: Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.